جلسه هفتم
سیر تدوین حدیث نزد شیعه
29/۰۸/۱۳۸۹
در جلسه گذشته اجمالاً به سیر تدوین حدیث، نزد اهل سنّت اشاره کردیم و منتهی شد به مهمترین منابع حدیثی اهل سنّت که فهرستوار عرض میکنیم و بعد هم سیر تدوین حدیث نزد شیعه را خواهیم گفت وبعد از این مقدمه وارد بحث اصلی میشویم، ما به مهمترین منابع حدیثی اهل سنّت اشاره کردیم و گفتیم که موطّا ابنمالک، مسند احمد بن حنبل و صحاح ستّه از مهمترین منابع حدیثی اهل سنّت هستند.در مسند احمد بن حنبل(۱۶۴-۲۴۱) بیش از ۳۰۰۰۰ حدیث نقل شده، خودش میگوید این کتاب را از بین ۷۵۰۰۰۰ حدیث انتخاب کردهام. تفاوتهائی هم بین این منابع حدیثی وجود دارد که بعداً به آنها اشاره خواهیم کرد، در بین این هشت کتاب که به عنوان جوامع روائی اهل سنّت مطرح است مهمترین آنها، صحیح بخاری است، بعد صحیح مسلم ،به همین جهت شروح متعدد و تعلیقات زیادی براین دو کتاب نوشته شده است.
غیر از این منابع مهم، در طول دورانهای بعد هم جوامع روائی دیگری پدید آمد که آنها هم به نوعی مورد توجه قرار گرفتهاند که به بعضی از آنها اشاره میکنیم: سنندارِمی که ابومحمدعبداللهبنعبدالرحمن(م.۲۵۵ه.ق) آن را نوشتهاست، سنن بیهقی که مربوط به ابیبکراحمدبنحسین خسروجردی(م.۴۵۸ه.ق) است، مسندابیعوانه اسفراینی(م.۳۱۶ه.ق)، المنتقی، مربوط به عبدالسلام بن عبدالله حراّنی معروف به ابن تیمیه (م.۶۵۲ه.ق) نیل الاوتار تألیف محمدبن علی بن محمد یمنی(م.۱۲۵۰ه.ق).
اما در بین شروحی که بر صحیحین مسلم وبخاری نوشته شده است دو کتاب زیر از بقیه مشهورترند:
ــ فتح الباری فی شرح صحیح البخاری که ابن حجر عسقلانی (م. ۸۵۲ ه.ق) ـ شافعی مذهب بوده ودر مصر زندگی میکرده ـ آن را نوشته است.
ــ المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن حجاج معروف به شرح نَوَوی [۱] (م.۶۷۶ ه.ق) که نووی هم مانند عسقلانی شافعی مذهب بوده ولی شامی بوده است.
این اجمالی از مهمترین منابع حدیثی اهل سنّت بود که عرض شد البته کتابهای دیگری هم وجود داردکه تفصیل آنها را میتوان با رجوع به بعضی کتابها از جمله فهرستِ ابنندیم که تفصیلاً راجع به این امور بحث کرده است،به دست آورد.
تاریخ تدوین حدیث نزد شیعه:
به نظر شیعه اولین کسی که کتاب حدیثی تدوین کرده است امیرالمؤمنین(ع) بودهاست که معروف به «کتابُ علیٍ» میباشد. در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که امام مکرر نقل میکند: رأیتُ فی کتاب علی… یا قرأتُ فی کتاب علی …، که این کتاب را پیامبر(ص) به علی (ع) املا فرمودهاند و حضرت علی(ع) کتابت نموده است و در زمان امام باقر(ع) این کتاب توسط امام به حَکم بن عُتَیبه نشان داده شد، لذا اولین کسی که در زمان پیامبر(ص) کتاب نوشته است خود امیرالمؤمنین(ع) است. غیر از علی(ع) اصحاب دیگر پیامبر(ص) هم کتابهائی داشتهاند از جمله: ابورافع(م.۳۵ه.ق) کتاب السنن و الاحکام و القضا را نوشته است، سلمان فارسی، ابوذرغفاری هم کتاب حدیث داشتهاند، ابورافع دو تا پسر داشته به نام علی بن ابورافع وعبدالله بن ابورافع که جزو کاتبان احادیث امیرالمؤمنین(ع) هم شدند، در مجموع آنچه که به طور خلاصه عرض میشود این است که اهتمام به کتابت حدیث و تدوین احادیث در نزد اهل بیت از خود امیرالمؤمنین(ع) تا فرزندان حضرت وجود داشته است و نه تنها نهی از کتابت نبوده بلکه تأکید بر کتابت حدیث بوده است، هرچند که تا زمان امامباقر(ع) و امام صادق(ع) مجالی برای ترویج علنی حدیث وجود نداشته است.
سؤال: با اینکه اهل بیت امر به کتابت حدیث میکردند و خود، اهتمام به کتابت حدیث داشتند و این اهتمام در بین اصحاب هم وجود داشت، چرا احادیث وارده از اهلبیت در آن ایام رواج پیدا نکرد؟ به عبارت دیگر علل و عوامل عدم رواج حدیث در بین پیروان اهلبیت چه بوده است؟
جواب:
اولاً: سختگیریها و کنترلهای شدید بنیامیه برای جلوگیری از ترویج احادیث اهلبیت مهمترین عامل بود، از زمانی که خلفاء خلافت را به دست گرفتند نقل و کتابت احادیث نبوی را منع کردند که این منع شامل احادیث اهلبیت هم میشد و بعداً این منع در مورد احادیث حضرت علی(ع) شدیدتر شد .
ثانیاً: گرفتاریهای علی(ع) و اولادش بود که مجالی برای کتابت احادیث نداشتند، خود علی(ع) در یک دوره بیست و پنج ساله در انزوا بودند و زمینه ترویج حدیث را نداشتند بعد از خلافت هم مشغول جنگ و دفع فتنة دشمن بودند، بعد از امیرالمؤمنین(ع)، امامحسن(ع) و امامحسین(ع) و امامسجاد(ع) همان مشکلات را داشتند و امکان ترویج حدیث را نداشتند.
سؤال: چرا با اینکه علی(ع) و دیگر ائمه میدانستند که آیندگان به سخنان آنان نیاز خواهند داشت سخنان خود را کتابت نکردند؟
جواب: اولاً: با توجه به منعی که وجود داشت اصحاب نمی توانستند آزادانه نقل و کتابت حدیث داشته باشند و آن مقدار از احادیث هم که به دست ما رسیده است با سختی فراوان جمع آوری شده است.
ثانیاً: نوشتن کتاب در آن زمان مرسوم نبوده و شاید جهت دیگر این بوده است که شائبه نگارش کتابی مستقل در کنار قرآن، در اذهان ایجاد نگردد و همچنین با توجه به آنچه ذکر شد شرایط هم وجود نداشته است.
در هر صورت عواملی که ذکر شد باعث شد که کتابت و نقل حدیث تا زمان امامباقر(ع) و امام صادق (ع) با رکود مواجه شود و از زمان امامت حضرت باقرالعلوم(ع) و امامصادق (ع) تدوین حدیث شروع شد و اوج گرفت و در زمان امام رضا (ع) و بعد از آن توسعه پیدا کرد.کتابهای زیادی در این دوران نوشته شده است تا جائیکه شیخ مفید نقل میکند: امامیه از زمان امام علی(ع) تا امام عسکری(ع) ۴۰۰ کتاب نوشتهاند که به اصول اربعة مأة معروف شده است.
نکته: آنچه قابل توجه است این است که عمده منابع حدیثی اهل سنّت که از اوائل قرن سوم شروع شده، همه بعد از عصر امام باقر(ع)، امام صادق(ع)و امام رضا(ع) و اصحاب خاص این سه بزرگوار بوده است و مؤلّفین این منابع، بیواسطه یا باواسطه از ائمه استفاده کردهاند، مثلاً در باره ابوحنیفه مینویسند که در مجلس درس امام صادق (ع) شرکت می کرده است.
بحث جلسه آینده: بررسی اصطلاحاتی از جمله اصل، کتاب، مصنف، جوامع و… خواهد بود.
«الحمدلله رب العالمین»
[۱] . نوا شهری از نواحی دمشق است.
نظرات