قواعد فقهیه

جلسه ۲۲ – PDF  جلسه بیست و دوم مفاد قاعده لاضرر- مقام اول – مفردات ۱۳۹۳/۱۰/۲۷ خلاصه جلسه گذشته عرض کردیم با توجه به معانی هشت گانه ای که برای ضرار مطرح شده، قهراً هشت وجه برای تفاوت بین ضرر و ضرار قابل ذکر است، وجه اول و دوم را مورد بررسی قرار دادیم و هر دو مورد اشکال واقع شد. بررسی وجه سوم وجه سوم فرق بین ضرر و ضرار در ابتداء الفعل والجزاءعلیه است، یعنی ضرر عبارت است از ابتداء به ضرر، کسی که ابتدائاً بر دیگری نقصی وارد کند به آن ضرر گفته می شود، اما اگر کسی متقابلاً و به عنوان جزاء بر آن ضرر صادر شده از دیگری نقصی را به او متوجه کند ضرار

جلسه ۲۱ – PDF  جلسه بیست و یکم مفاد قاعده لاضرر- مقام اول – مفردات ۱۳۹۳/۱۰/۲۳ خلاصه جلسه گذشته در بحث از مفردات قاعده لاضرر به بیان فرق بین ضرر و ضرار رسیدیم. عرض کردیم شش معنا برای ضرار ذکر شده، البته دو معنای دیگر هم می توانیم به این شش معنا اضافه کنیم: یکی معنایی است که محقق اصفهانی برای ضرار ذکر کرده و آن این است که ضرار عبارت است از تصدی للإضرار، یعنی اگر کسی نقصی بر دیگری وارد کند و واقع بر دیگری شود این ضرر است، مثل ضرب که به معنای صدور الضرب و وقوعه علی الغیر است، اما اگر بگوئیم ضارب یعنی تصدی للضّرب پیدا کرده، بر این اساس ضرار یعنی تصدی للإضرار. معنای

جلسه ۲۰ – PDF  جلسه بیستم مفاد قاعده لاضرر- مقام اول – مفردات ۱۳۹۳/۱۰/۲۰ خلاصه جلسه گذشته عرض کردیم در مورد قاعده لاضرر در دو مقام بحث داریم که یکی مربوط به مفردات این قاعده است و یکی هم مفاد هیأت ترکیبی قاعده است. در مورد مفردات و واژه های این جمله گفتیم «لا» به معنای نفی جنس است اعم از نفی حقیقی یا نفی به معنای نهی. در مورد «ضرر» هم عرض کردیم لغةً «ضرر» اسم مصدر است در مقابل نفع، تقابل ضرر و نفع هم تقابل به نحو تضاد است، چون ضرر امر وجودی است که با نفع قابل اجتماع نیست اما قابل ارتفاع است. بر این اساس ضرر به معنای نقص است و نقص هم امر عدمی

جلسه ۱۹ – PDF  جلسه نوزدهم جمع بندی بخش اول و بیان مفاد قاعده لاضرر ۱۳۹۳/۱۰/۱۶ جمع بندی بخش اول در این جلسه جمع بندی مختصری از بخش اول می کنیم و بعد از این وارد بخش دوم یعنی مفاد قاعده لاضرر می شویم. بخش اول پیرامون مستدات قاعده لاضرر بود که به طور کلی پنج دلیل را ذکر کردیم و همه آن ها را مورد بررسی قرار دادیم. دلیل اول آیات بود، در دلیل اول به شش آیه استناد کردیم، محصل استدلال به این آیات این بود که نفی ضرر به نحو مطلق استفاده نمی شود، اما فی الجمله آیات دلالت بر نفی مشروعیت ضرر دارد، و آن هم به حسب مواردی است که در آن ها این آیات

جلسه ۱۸ – PDF  جلسه هجدهم ادله: روایات – طائفه پنجم، ششم و هفتم ۱۳۹۳/۱۰/۱۳ آخرین دلیل روایات بود. تا این جا به چهار طائفه از روایات اشاره کردیم و معلوم شد بعضی از این روایات صلاحیت استناد دارند و برخی ندارند، سه طائفه دیگر باقی مانده که در این جلسه بیان خواهیم کرد. طائفه پنجم در برخی روایات ثبوت برخی از تکالیف معلل به عدم ضرر و یا نفی برخی از تکالیف معلل به ضرر شده، این روایات در ابواب مختلف فقهی وارد شده و کثیر است مخصوصاً در ابواب عبادات از جمله باب صوم، زکات، حج و طهارت که فقط به چند نمونه از این روایات اشاره می کنیم، البته این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که

جلسه ۱۷ – PDF  جلسه هفدهم ادله: روایات – روایت «لاضرر و لاضرار» ۱۳۹۳/۰۹/۱۵ خلاصه جلسه گذشته بحث در ادله قاعده لاضرر بود، تا این جا سه طائفه مورد بررسی قرار گرفت. طائفه چهارم روایاتی است که به صورت مستقل جمله «لاضرر و لاضرار» را بیان کرده، عرض کردیم در این جا دو بحث داریم: یکی ورود استقلالی این جمله و این که آیا اساساً مستقلاً وارد شده یا نه، بحث دیگر که تا حدودی مبتنی بر این بحث است این است که مذیّل به ذیل کلمه فی الإسلام است یا نه؟ اقوال اما در مورد بحث اول و این که این جمله مستقلاً از پیامبر (ص) صادر شده یا نه دو قول وجود دارد: بعضی قائلند به این که

جلسه ۱۶ – PDF  جلسه شانزدهم ادله: روایات – روایت جدار و بررسی ورود استقلالی لاضرر ۱۳۹۳/۰۹/۰۸ خلاصه جلسه گذشته در مورد مدرک قاعده لاضرر در بخش روایات، تا اینجا چند طائفه را مورد بررسی قرار دادیم یکی روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب بود که در بعضی از نقل های آن «لاضرر و لاضرار» در ذیل حدیث به عنوان یک کبری کلی ذکر شده بود. البته در بعضی نقل ها این ذیل وجود نداشت، لذا بررسی ما در طائفه اول از روایات به این جا منتهی شد که روایاتی که قضیه سمرة را بیان کرده و در ضمن آن جمله لاضرر و لاضرار آمده صلاحیت قرار گرفتن به عنوان مدرک و مستند قاعده لاضرر را دارد، قسمت دوم

جلسه ۱۵ – PDF  جلسه پانزدهم ادله: روایات ( بررسی تذییل دو حدیث به جمله لاضرر و لاضرار) ۱۳۹۳/۰۹/۰۴ خلاصه جلسه گذشته بحث در مورد دو روایت مربوط به باب شفعه و منع فضل الماء والکلإ بود، بحث پیرامون این دو روایت این بود که آیا این دو روایت می تواند مستند قاعده لاضرر باشد یا نه؟ کلمات شیخ الشریعه، محقق نائینی و امام (ره) اجمالاً بیان شد، ادله ای که دال بر عدم تذییل این دو روایت به جمله لاضرر و لاضرار بود تقریباً مورد اشاره قرار گرفت و نتیجه تا اینجا این شد که به واسطه این ادله و بعضی از اشکالاتی که بواسطه تذییل به این جمله در معنای این دو روایت پدید می آید یا باید

جلسه ۱۴ – PDF  جلسه چهاردهم ادله: روایات ( بررسی تذییل دو حدیث به جمله لاضرر و لاضرار) ۱۳۹۳/۰۹/۰۱ خلاصه جلسه گذشته یکی از ادله ای که محقق نائینی ذکر کرده اند برای عدم تذییل دو حدیث به جمله لاضرر و لاضرار، این است که این ذیل نه می تواند علت حکم باشد و نه می تواند علت تشریع باشد و اگر قرار است این ذیل وجود داشته باشد باید حمل بر حکمت تشریع شود، بنابراین آن را نمی توان یک کبرای کلی برای موردش قرار داد و لذا هیچ یک از این دو حدبث نمی تواند مدرک قاعده لاضرر باشد، چون در صورتی می توان این دو حدیث را مستند قاعده لاضرر قرار داد که بپذیریم این ذیل وجود

جلسه ۱۳ – PDF  جلسه سیزدهم ادله: روایات (روایات شفعه و منع فضل الماء – بررسی تذییل) ۱۳۹۳/۰۸/۲۷ خلاصه جلسه گذشته محصل دلیل اول مبنی بر عدم تذییل دو روایت شفعه و منع فضل الماء به جمله لاضرر و لاضرار دو مطلب بود، یکی اینکه همه قضایایی که مربوط به پیامبر (ص) بوده در روایت عبادة بن صامت مجتمع بوده و در روایت عقبة هم این قضایا اجتماع پیدا کرده، لکن ائمه حدیث اینها را از هم جدا کرده اند و به صورت روایات مستقل در ابواب خود گنجانده اند. مطلب دوم هم اینکه این ذیل جزء این دو روایت نبوده و در اصل مستقل بوده همانطور که خود عبادة بن صامت این را مستقل آورده. نسبت به دلیل شیخ

جلسه ۱۲ – PDF  جلسه دوازدهم ادله: روایات (روایات شفعه و منع فضل الماء – بررسی تذییل) ۱۳۹۳/۰۸/۲۵ بحث سندی دو روایت بحث در دو روایت مربوط به شفعه و منع فضل الماء بود، این دو روایت را بیان کردیم، سند هر دو روایت در کافی عن محمد بن یحیی عن محمد بن حسن عن محمد بن عبدالله بن هلال عن عقبة بن خالد عن ابی عبدالله (ع) می باشد. در مورد دو نفر در سند این روایت بحث است یکی در مورد محمد بن عبدالله بن هلال است. او با اینکه از مشایخ کلینی است ولی مجهول است و دیگری عقبة بن خالد است که از اصحاب امام صادق (ع) است ولی توثیق نشده، اگر بخواهیم به حسب این

جلسه ۱۱ – PDF  جلسه یازدهم روایات (روایات شفعه و منع فضل الماء) ۱۳۹۳/۰۸/۰۹ خلاصه جلسه گذشته بحث در روایات و احادیث مورد استناد در قاعده لا ضرر بود، روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب بیان شد اما چند روایت در رابطه با شفعه وارد شده، بعد از بیان این روایات در مورد اجزاء لاضرر و لاضرار به تفصیل بحث خواهیم کرد، حال اجمالاً باید ببینیم روایات، حکم لاضرر را مستقلاً یا صریحاً یا ضمن یک قضیه‏ای بیان کرده‏اند، که باید مورد بررسی قرار گیرد. روایات شفعه در بعضی از احادیث باب شفعه این مسئله مطرح شده، روایتی است که هم مرحوم کلینی و هم شیخ طوسی و هم شیخ صدوق نقل کرده‏اند، البته با یک تفاوتی که بین

جلسه ۱۰ – PDF  جلسه دهم ادله: روایات (بررسی زیادة کلمه «علی مؤمن» در روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب) ۱۳۹۳/۰۷/۲۹ خلاصه جلسه گذشته بحث در وجود یا عدم وجود کلمه «علی مؤمن» در روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب بود، عرض کردیم مشهور قائلند به عدم این زیادة و محقق نائینی برای مشهور وجوهی را ذکر کرده، اصل این مسئله که اصالة عدم زیاده مقدم بر اصالة عدم النقیصه است به عنوان یک کبرای کلی مورد قبول است، لکن ایشان می فرماید: به خاطر وجود موانعی در مانحن فیه نمی توان ملتزم به این اصل شد، به عبارت دیگر اشکال ایشان، اشکال صغروی است یعنی ویژگی هایی که در این روایات وجود دارد باعث می شود که

جلسه ۹ – PDF  جلسه نهم ادله: روایات (بررسی زیادة کلمه «علی مؤمن» در روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب) ۱۳۹۳/۰۷/۲۶ اقوال در مورد زیاده کلمه «علی مؤمن» بحث در زیادة کلمه علی مؤمن در روایاتی بود که مربوط به قضیه سمرة بن جندب است، به طور کلی در مورد این کلمه دو نظر وجود دارد: یکی نظر مشهور است، مشهور معتقدند کلمه علی مؤمن در این روایات وجود ندارد، در مقابل بعضی بر این عقیده هستند که کلمه علی مؤمن در متن روایت آمده، از جمله شیخ الشریعه و امام خمینی (ره) و بعضی از بزرگان، البته شیخ انصاری در مورد کلمه فی الإسلام معتقد است که این کلمه وجود دارد و از این به عنوان مؤید برای

جلسه ۸ – PDF  جلسه هشتم ادله: روایات (بررسی روایات مربوط به قضیه سمرة بن جندب) ۱۳۹۳/۰۷/۲۲ خلاصه جلسه گذشته در مجموع تا اینجا شش روایت مربوط به قضیه سمرة بن جندب را بیان کردیم، این روایات در سه دسته قابل تقسیم است، در یک دسته صیغه لاضرر و لاضرار آمده، در یک دسته این صیغه نیامده و در دو روایت اخیر هم اصلاً اشاره ای به مسئله ضرر نشده، به همین جهت سطح استدلال به این روایات متفاوت می شود، مثلاً در روایت اول تعبیر لاضرر و لاضرار ذکر شده بود، در روایت چهارم انک رجل مضار بیان شده بود و در روایت پنجم و ششم فقط اصل داستان نقل شده، که شخصی شکایت کرد و پیامبر (ص) در

جلسه ۷ – PDF  جلسه هفتم ادله: روایات ۱۳۹۳/۰۷/۱۹ خلاصه جلسه گذشته در مورد دلیل پنجم یعنی روایات، عرض کردیم روایات متعدد و متکثری در این رابطه وارد شده، این روایات به چند نحو وارد شده، در بخش اول روایاتی که مربوط به سمرة بن جندب بود را ذکر می کنیم، یک روایت بیان شد، روایت اول که در کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و وسائل نقل شده سندش، سند خوبی است.  روایت دوم «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: إِنَّ سَمُرَةَ بْنَ جُنْدَبٍ كَانَ لَهُ عَذْقٌ وَ كَانَ طَرِيقُهُ إِلَيْهِ فِي جَوْفِ مَنْزِلِ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَكَانَ

جلسه ۶ – PDF  جلسه ششم ادله: سیره عقلاء و روایات ۱۳۹۳/۰۷/۱۵ دلیل چهارم: سیره عقلاء قبل از اینکه روایات را ذکر کنیم دلیل دیگری که لازم است مورد بررسی قرار گیرد بیان می کنیم. در بعضی از قواعد فقهیه مثل قاعده الزام سیره عقلاء مورد استدلال بعضی واقع شده، حال ببینیم در قاعده لاضرر هم می توانیم به سیره عقلاء تمسک کنیم یا نه؟ برای اینکه سیره عقلاء بخواهد به عنوان یک دلیل مورد پذیرش و قبول واقع شود قهراً دو مطلب باید ثابت شود، اولاً: باید احراز سیره عقلاء در خصوص این مورد شود، یعنی احراز کنیم سیره عقلاء و بناء و روش عملی عقلاء بر این است که ضرر و اضرار نزد آنان ممنوع است، یعنی سیره

جلسه ۵ – PDF  جلسه پنجم ادله: دلیل عقلی (تقریر چهارم) و دلیل سوم و چهارم ۱۳۹۳/۰۷/۰۸ خلاصه جلسه گذشته تا اینجا دو دلیل را ذکر کردیم، یکی آیات بود که شش آیه را مورد بررسی قرار دادیم، اجمالاً دلالت آیات بر قاعده لاضرر ثابت شد، البته آیاتی که پیرامون ضرر و مشتقات آن در قرآن وارد شده شاید حدود هفتاد آیه است اما کثیری از این آیات از موضوع بحث ما خارج است، البته در بخشی از این آیات شاید بتوان به دلالت التزامی مدعا را استفاده کرد، اما آیاتی که تقریباً به طور واضح تری قاعده را اثبات می کند شش آیه بود که بیان شد، از این شش آیه، پنج آیه دلالتش روشن است، نفی ضرر فی

جلسه ۴ – PDF  جلسه چهارم ادله: دلیل عقلی – تقریر دوم و سوم و چهارم ۱۳۹۳/۰۷/۰۵ خلاصه جلسه گذشته بحث در مستندات قاعده لاضرر بود، استدلال به آیات ذکر شد، دلیل دوم دلیل عقلی است، یک تقریر از دلیل عقلی در جلسه گذشته بیان شد، محصّل تقریر اوّل این بود که عقل استقلالاً درک می کند که ظلم قبیح است و ضرر و اضرار قطعاً از مصادیق ظلم محسوب می شود بنابراین به حکم عقل عملی مستقل ضرر قبیح است، ضرر رساندن به خویشتن، به دیگران و به خداوند تبارک و تعالی، بنابراین می توانیم ادعا کنیم حداقل در بعضی از صُوَر، عقل قاطع به قبح و حرمت ضرر می باشد، لذا خدشه ای در این دلیل وجود ندارد.

جلسه ۳ – PDF  جلسه سوم آیات و عقلی ۱۳۹۳/۰۷/۰۱ خلاصه جلسه گذشته در بحث از آیاتی که مورد استدلال قرار گرفته برای اثبات قاعده لاضرر، تا اینجا پنج آیه بیان شده لکن قبل از بیان آیه بعدی سؤلاتی در مورد دو آیه لا تَضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها و لا يُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ مطرح بود مخصوصاً در مورد قرائت این دو آیه که لازم است نکته ای را بیان کنیم. نکته ۱. اما در مورد آیه لا تَضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها دو احتمالی که در مورد این آیه وجود داشت بیان کردیم، طبق دو احتمالی که در این آیه هست یعنی چه مبنیّاً للفاعل و چه مبنیّاً للمفعول، به هرحال آیه می تواند مورد استناد واقع شود، اما در مورد