جلسه ۸۳ – PDF

جلسه هشتاد و سوم

اطمینان – اقوال – قول اول – قول دوم – شرح رساله حقوق – مشی، موضوع پاداش  

۱۴۰۱/۱۲/۱۰

خلاصه جلسه گذشته

بحث در اطمینان بود. تا اینجا درباره معنای اطمینان، تقسیمات آن سخن گفتیم. گاهی از اطمینان با عنوان یقین نیز یاد می‎شود، ولی اغلب با وصف عرفی، عادی و عقلایی همراه است، گاهی نیز این اوصاف کنار یقین ذکر نمی‎شود و مراد همان اطمینان است. عبارتی که از صاحب عناوین خواندیم مؤید این مطلب است، ایشان فرمود «ینبغی ان یعلم أن مرادنا من العلم هو العلم عادی، الذی یحصل به الاطمئنان» این نشان می‎دهد گاهی از اوقات واژه علم به کار می‎رود و صفت عادی و عرفی نیز کنارش قرار نمی‎گرد ولی منظور همان اطمینان است یا آن چیزی که آن حالت نفسانی اطمینان را موجب می‎شود.

اقوال در حجیت اطمینان

اقوال درباره اطمینان مختلف است، یک اشاره اجمالی به اختلاف‎ها و اقوال می‎کنیم بعد اجمالا ادله را بیان می‎کنیم.
اختلاف اول: اختلاف اول در مورد اطمینان مربوط به حجیت و عدم حجیت است. برخی اطمینان را حجت می‎دانند و برخی نمی‎دانند. البته مشهور معتقدند که اطمینان حجیت است. قول به عدم حجیت مشهور نیست.
اختلاف دوم: اختلاف دیگر در دایره قائلین به حجیت واعتبار اطمینان است. اینجا انظار و آراء گوناگون است.
1. برخی حجیت اطمینان را ذاتی می‎دانند یعنی می‎گویند این ذاتی است مثل قطع.
2. برخی حجیت اطمینان را عقلی می‎دانند، اما آن را ذاتی نمی‎دانند.
3. برخی اطمینان اهل خرد و فهم را حجت می‎دانند نه اطمینان همگان را و برخی آن را در مورد همه مردم حجت می‎دانند.
4. برخی حجیت اطمینان را از باب سیره و حکم عقلاء و عدم ردع شارع حجت می‎دانند.
لذا قائلین به حجیت اطمینان خود چند دسته هستند. آنهایی که اطمینان را حجت می‎دانند هر یک به دلیلی تمسک کردند و از یک بابی آن را حجت می‏دانند.
پس در باب حجیت اطمینان دو دسته اختلاف داریم، یک اختلاف در اصل حجیت است و یک اختلاف در بین قائلین به حجیت و پیرامون وجه حجیت. این یک تصویر کلی از انظار و آراء است. حال قبل از اینکه به ادله عدم حجیت اطمینان بپردازیم و ببینیم آنهایی که قائل به عدم حجیت هستند به چه ادله‎ای تمسک کردند. خوب است یک اشاره‎ای به این اقوال مختلف، داشته باشیم.

قول اول

عرض کردیم قول اول این است که اطمینان حجیت ذاتی دارد؛ یعنی عقل آن را درک می‏کند و نیازی به دلیل و برهان هم ندارد و مثل قطع است. وقتی می‏گوییم حجیت قطع ذاتی است قهرا امکان جعل یا سلب حجیت از آن نیست. نمی‎شود ذاتی یک چیز را به آن اعطا کرد یا از آن سلب کرد. لذا شارع نیز نمی‎تواند حجیت را به قطع اعطا کند یا سلب کند، اطمینان نیز همینطور است. اطمینان نیز حجت است و این حجیت ذاتی است و نیازی به دلیل و برهان ندارد؛ چون درست است که در اطمینان یک درصد ناچیزی احتمال خلاف داده می‎شود اما عرف به این احتمال ناچیز خلاف اعتنا نمی‎کند؛ از بس که این احتمال اندک است آن را کالعدم فرض می‎کند. وقتی اطمینان یا علم عادی که در آن، مردم به احتمال خلاف توجه نمی‎کند تحقق پیدا می‎کند، برای مولی یا شارع کفایت می‎کند. زیرا آنچه غرض و مقصود مولی است، حالت اطاعت و انقیاد در برابر خداوند تبارک و تعالی و پرهیز از مخالفت و عصیان است.
محقق نراقی می‎فرماید «أنّ العلم الذي هو الحجة في الشرعيات من غير احتياج إلى دليل و برهان، هو العلم العادي، و هو الذي لا يلتفت أهل العرف و معظم الناس إلى احتمال خلافه، و لا يعتبرونه في مطالبهم، و لا يعتنون به في مقاصدهم» بعد توضیح می‎دهد که فکر نکنید که در اطمینان احتمال خلاف نیست، فکر نکنید اگر احتمال خلاف باشد عقل تجویز نمی‎کند آن را، یا اگر احتمال خلاف بدهیم محال عقلی لازم می‎آید، زیرا غرض خداوند این است که همین برای تحقق اطاعت و انقیاد کفایت می‎کند. مرحوم نراقی می‎گوید اطمینان معتبر است و این نیازمند دلیل نیز نیست، به همان بیانی که در مورد قطع گفتیم اینجا نیز می‎توانیم بگوییم. کسی که اطمینان پیدا می‎کند، عقل حکم می‎کند به اینکه مولی باید اطاعت شود و اطاعت مولی اعتماد بر وفق اطمینان است و اگر مخالفت شود مستحق عقاب است.
البته همان بحثی که آنجا داشتیم که آیا این اثر و لازم ماهیت قطع است یا حکم عقلی است؟ آن بحث را دیگر اینجا مطرح نکردند اما بعید نیست که همان بحث را اینجا نیز ما جاری بدانیم. یعنی همان اختلافی که آنجا بود که آیا حجیت و اعتبار به حکم عقل در مورد اطمیان ثابت می‎شود یا از آثار و لوازم ماهیت اطمینان است؟ ما وارد آن نزاع نمی‎خواهیم شویم، زیرا تعبیر ذاتی گاهی به کار می‎رود به معنای اینکه این لازم ماهیت است، گاهی تعبیر ذاتی به کار می‎رود به معنای اینکه این از این شئ قابل انفکاک نیست. این اعم است از اینکه به حکم عقل ثابت شده باشد و اثر آن محسوب نشود، یا نه این را اساسا اثر آن محسوب کنیم. خیلی این بحث را اینجا مطرح نکردند ولی قابلیت جاری کردن آن بحث در اینجا می‎باشد. البته شاید بتوانیم بگوییم به حکم عقل ثابت است.
سوال:
پاسخ: در مورد ظن این حرف را نمی‎توانیم بگوییم. در ظن احتمال خلاف است، ولی به احتمال خلاف اعتنا نمی‎کنند، اما اینجا احتمال خلاف آنقدر ناچیز است که کأنه نیست. فرق می‏کند که باشد و نادیده گرفته شود یا نباشد. در اطمینان کأنه اصلا احتمال خلاف نیست آن هم به خاطر ناچیز بودنش ولی در ظن احتمال خلاف است اما به آن توجه نمی‎شود.

قول دوم

قول دوم این است که اطمینان دارای حجیت ذاتی است، اما تفسیر دیگری برای آن بیان می‎کنند. در کلمات شهید صدر چنین آمده است «اما الاطمئنان فقد یقال بحجیته الذاتیه عقلا تنجیزا و تعذیرا کالقطع» ایشان نیز می‎گوید حجیت ذاتیه لکن به حکم عقل، «بمعنا أن حق الطاعه، الثابت عقلا کما یشمل حال القطع بالتکلیف کذالک یشمل حالة الاطمئنان به» آن حق الطاعه که عقلا ثابت است، اینجا نیز در مورد اطمینان ثابت است. مبنای شهید صدر در باب قطع را گفتیم، شهید صدر در آنجا فرمود چون خداوند مولویت ذاتیه دارد، پس به نظر عقل لازم است عبد از او اطاعت کند، بلکه بالاتر، در جایی که احتمال تکلیف می‎دهد باز باید اتیان کند. ایشان بر همین اساس در باب قطع فرمود که قطع حجت است ولی این ناشی از آن مولویت ذاتیه خداوند و ثبوت حق الطاعه است. در باب اطمینان نیز دقیقا همان حرف را می‎زند، این نتیجه‎اش حجیت ذاتی است و قهرا با حکم عقل ثابت می‎شود.
تا اینجا اینها قائل به حجیت ذاتیه هستند ولی تفاوت در بیان وجود دارد. آنجا یک دلیل را صاحب عوائد الایام بیان کرده و اینجا یک بیان دیگری بیان شده است.

بحث جلسه آینده

برخی از بزرگان نیز اطمینان را حجت می‎دانند، به حکم عقل هم حجت می‎دانند ولی یک تقریر دیگر دارند.

شرح رساله الحقوق

ما در رساله حقوق امام سجاد(ع) رسیدیم به حق الرجل. آنجا اشاره کردیم که دو حق برای رِجل وجود دارد، یک حق سلبی و یک حق ایجابی. در حق سلبی دو امر بیان شد:
اول: اینکه پا مرکب برای رفتن به سوی حرام نباشد.
دوم: اینکه پا مرکب برای رفتن به جایی که موجب استخفاف و اذلال انسان می‎شود نباشد. این هم روشن است، خداوند تبارک و تعالی انسان را از اینکه خودش را در معرض استخفاف و کوچک شدن و حقیر شدن قرار بدهد منع کرده است. در روایتی در کتاب اصول کافی بیان شده است که « إنَّ اللّه َ تَبارَكَ وتعالى فَوَّضَ إلى المؤمنِ كُلَّ شيءٍ إلّا إذلالَ نَفسِهِ» خداوند تبارک و تعالی هر چیزی را به مومن تفویض کرده، اختیارش را در دست خودش قرار داده، مگر خوار کردن خودش را، ذلیل کردن خودش را، این را دیگر به مومن تفویض نکرده، یعنی ما حق نداریم خودمان را ذلیل کنیم. این دو حق سلبی.
اما در حق ایجابی نیز دو حق برای پا ذکر شد، «فَاِنَّهَا حَامِلَتُکَ وَ سَالِکَه بِکَ مَسْلَکَ الدِّینِ وَ السَّبْقِ لَکَ» مرکب تو و حامل توست برای قرار گرفتن در راه دین و سبقت گرفتن دین؛ هم انسان در طریق باشد، از این پا برای طی طریق دین استفاده کند و هم سبقت، این پا باید وسیله سبقت انسان به سوی دین و در کارهای دینی باشد.
به طور کلی گفتیم چگونگی به خدمت گرفتن پا در امور جایز و مشروع و حلال و یا امور حرام و نامشروع و ناروا متفاوت است. اینجا شاید بیشتر سخن در جایی است که مشی عین حرام باشد، ما را از آن منع کردند. یک جاهایی نیز مشی عین رجحان است، عین عمل راجح است.

مشی، موضوع پاداش

شما ببینید در برخی روایات اساسا بر خود مشی، ثواب و پاداش و حسنه مترتب شده است، غیر از اصل کار که ارزش دارد و به عنوان حسنه‎ای که رجحان دارد از آن یاد شده، اما خود گام برداشتن برای برخی از امور موضوع پاداش و ثواب قرارگرفته است.
رسول خدا(ص) می‎فرماید: « من مشى في حاجة أخيه المسلم كتب الله له بكل خطوة يخطوها سبعين حسنة ومحا عنه سبعين سيئة إلى أن يرجع من حيث فارقه فإن قضت حاجته على يديه خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه، وإن هلك فيما بين ذلك دخل الجنة بغير حساب» کسی که در راه حاجت برادر مسلمان گام بردارد برای اینکه حاجت او را روا کند، خداوند برای هر قدم هفتاد حسنه ثبت می‎کند، «من مشی» ممکن است مشی اصطلاحی فقط منظور نباشد، بلکه کسی در خانه‎اش هم نشسته است اما پیگیر کار برادر مؤمن خود است لذا مشى في حاجة أخيه المسلم بر آن چه بسا صدق کند. این فقط به این نیست که انسان راه برود، اگر کسی سوار ماشین شد و رفت برای رفع حاجت برادر دینی، مشمول این روایت نیست؟ چرا، بالاخره هر نوع حرکت در این راه، اگر قابل تبدیل به گام‎های کمی باشد، پاداش برایش ثابت است. ولی قدر متین همین مشی به رِجل است، کسی که گام برمی‎دارد، از این پا استفاده می‎کند برای رفع نیاز یک برادر مسلمان، خداوند برای هر گامی که بر می‎دارد هفتاد حسنه مقرر کرده است و هفتاد سیئه را از او محو می‎کند، هفتاد گناه را از او بر می‎دارد، تا آن کار به انجام برسد، هر گامش این آثار را دارد، هرچه این قدم بردارد برای این کار، شما حساب کنید چه قدر ارزش پیدا می‎کند. بعد اضافه می‎کنند اگر این شخص توانست حاجت برادر مومن خودش را بر آورده کند، مثل کسی است که از مادر متولد شده است، مثل روزی است که مادر او را به دنیا آورده است، یعنی بدون هیچ گناهی و اگر در این مسیر جان خودش را از دست بدهد، «دخل الجنه بغیرحساب» بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‎شود.
برای چند صنف این تعبیر را داریم که «دخل الجنه بغیرحساب»، برای شهید، برای صابران و چند صنف دیگر، یکی نیز کسی است که در راه قضاء نیاز حاجت برادر مسلمان جان خودش را از دست می‎دهد، او هم بدون حساب وارد بهشت و جنت می‎شود.
همچنین رسول خدا(ص) می‎فرماید: «من مشی فی حاجة أخیه ساعة من لیل أو نهار، قضاها أو لم یقضها، کان خیرا له من اعتکاف شهرین» کسی که در طول شبانه روز یک بخشی را برای برآورده شدن حاجت برادر دینی خودش قدم بردارد چه به نتیجه برسد و چه نرسد این به اندازه بیش از دو ماه اعتکاف پشت سر هم ارزش دارد و دارای ثواب است.
در روایت دیگری شیخ صدوق از قول رسول خدا(ص) می‎فرماید: «مَنْ مَشی فی عَونِ أخیهِ و مَنْفَعَتِهِ فَلَهُ ثوابُ الْمجاهدینَ فی سَبیلِ الله» ؛ کدام مکتب اینگونه پیوندهای اجتماعی را می‎تواند تقویت کند؟ اینجا دیگر بحث نیاز به معنای متعارف نیست، این اعم است، می‏گوید کسی که در راه کمک کردن به برادر دینی و منفعت او به معنای عام، ولو حاجتی نبوده، حرکت کند ثواب مجاهدان در راه خدا نصیب او می‎شود. این واقعا عجیب است.
ما در مورد طلب علم هم این مطلب را داریم، واقعا ما گاهی به اهمیت کارهای خودمان واقف نیستیم، همین صبح به صبح که انسان از خانه بیرون می آید برای شرکت در درس و بر می‎گردد چه اندازه ارزش دارد، ولی واقعا باید برای طلب العلم باشد.
رسول خدا می‎فرماید « مَنْ مَشَی فِی طَلَبِ الْعِلْمِ خُطْوَتَیْنِ وَ جَلَسَ عِنْدَ الْعَالِمِ سَاعَتَیْنِ و سمع منه کلمتین اعطاء الله جنتین کل جنة قدر الدنیا مرتین» این کار عادی و معمولی که صبح به صبح با کسالت و تنبلی و خستگی و با گلگی از خودمان و دیگران، بیرون می‎آییم تا برگردیم، می‎فرماید کسی که در راه آموختن دو قدم بردارد و دو ساعت نزد عالم بنشیند و دو کلمه از او بشنود، خداوند دو بهشت به او عطاء خواهد کرد که هر بهشت به اندازه دو برابر کل دنیا است.« کل جنة قدر الدنیا مرتین»، ما واقعا این پاداش‎ها و جوایز را نادیده می‎گیریم و خودمان و ذهنمان و فکرمان جای دیگری مشغول می‎شود.