جلسه هفدهم-ادوار تدوین قرآن

دانلود-جلسه هفدهم-PDF

جلسه هفدهم
ادوار تدوین قرآن
24/۱۱/۱۳۸۹

خلاصه جلسه گذشته:

بحث در بررسی کیفیت تدوین قرآن در دوره اول(زمان پیامبر) بود، رسیدیم به بحث از ویژگی­های مصحف علی(ع)، اکثر محققین بر این باورند که جمع و ترتیب بین سوره­ها بعد از پیامبر توسط امیر المؤمنین(ع) انجام شد. ایشان بعد از رحلت پیامبر شش ماه در منزل نشستند و کار جمع و تدوین قرآن را انجام دادند، در بسیاری از کتب ذکر شده که عکرمه می­گوید: اگر جن و انس جمع شوند و بخواهند مانند علی قرآن را جمع آوری کنند نمی­توانند [۱] . این مصحف با خط خود علی(ع) نوشته شده و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند و بعد هم دست به دست بین فرزندان آنها و ائمه(ع) قرار داشته اما کسی آن مصحف را بعد از آن تاریخی که عرضه شد ندیده است.

ویژگی­های مصحف علی(ع):

۱) ویژگی اول اینکه قرائت آیاتی که در این مصحف آمده طبق قرائت پیامبر(ص) بوده که اصیل­ترین قراءات بود. لذا مسئله­ی اختلاف قراءات که در فهم و تفسیر قرآن مؤثر است در این مصحف حل شده است.

۲) ویژگی دوم این است که در این مصحف مراحل و سیر تاریخی نزول و سیر تشریع احکام و ناسخ و منسوخ مشخص شده است.

۳) ویژگی سوم اینکه در این مصحف شأن نزول و مناسبت­هایی که آیات به سبب آنها نازل شده بیان گردیده که کمک زیادی به فهم قرآن و رفع ابهامات آن می­کند، خود امیرالمؤمنین می­فرماید:«ولقد جئتهم بالکتاب مشتملاً علی التنزیل و التأویل» [۲] ، در تفسیر برهان روایتی را از امیرالمؤمنین(ع) نقل می­کنند که حضرت می­فرمایند: آیه­ای بر پیامبر(ص) نازل نشد مگر اینکه پیامبر(ص) آن آیه را بر من املاء فرمود و من آن را با خط خودم نوشتم و همچنین پیامبر(ص) تفسیر و تأویل و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه هر آیه­ای را به من آموخت و در حق من دعا کرد تا خداوند فهم و حفظ آن را به من عنایت کند لذا تا کنون هیچ آیه­ای را فراموش نکرده­ام و هیچیک از علومی که پیامبر(ص) به من آموخته از دست نداده­ام. [۳]

به هر حال این مصحف دارای این ویژگی­ها بود که ذکر شد و این ویژگی­ها در مصاحف دیگر وجود نداشت منتهی سرنوشت این مصحف به جایی رسید که از دسترس خارج شد و معلوم نیست که کجا پنهان شده، خود حضرت بعد از اینکه این آیات را جمع آوری کرد همه را بر شتری نهاد و به مسجد آورد و به صحابه­ای که در مسجد نشسته بودند فرمود: من بعد از رحلت پیامبر مشغول جمع آوری قرآن بودم و همه آنچه را پیامبر به من تعلیم داده­اند در این بار قرار داده­ام و آنچه را که پیامبر به من املاء فرموده اعم از تفسیر و تأویل و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ را آورده­ام تا بعداً نگویید که ما نمی­دانستیم و غافل بودیم. از آن جمع شخصی بلند شد و گفت: آنچه که داریم ما را کفایت می­کند و به آنچه که تو آورده­ای نیازی نداریم. حضرت بعد از شنیدن این جمله فرمود: بعد از این، این قرآن را نخواهید دید. بعداً که در زمان عثمان(دوره سوم) مشغول جمع قرآن شدند مراحلی بود که بین صحابه اختلاف پیش می­آمد، شخصی به امیرالمؤمنین(ع) عرض کرد: یادتان هست روزی را که مصحف خود را به مسجد آوردید و فرمودید: این را به املاء پیامبر نوشته­ام و شامل همه چیز اعم از تفسیر و تأویل و شأن نزول آیات و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه می­باشد، حضرت فرمودند: آری. آن شخص گفت: آن روز اصحاب آن قرآن را نپذیرفتند اما الآن بین این گروهی که مشغول تدوین قرآن هستند اختلاف پیش آمده، خوب است که شما مصحف خود را عرضه بدارید تا اختلاف­ها برطرف شود حضرت جوابی ندادند و سکوت کردند آن شخص دوباره خواسته خودش را تکرار کرد باز هم حضرت سکوت کردند و چیزی نفرمودند تا اینکه بعد از اصرار آن شخص، فرمودند: آیا این قرآن که شما مشغول جمع آوری آن هستید تمام قرآن هست یا نه؟ گفتند: بله تمام قرآن است حضرت فرمودند: آیا چیزی به آن اضافه یا از آن کم شده؟ گفتند: نه، حضرت فرمودند: پس به همین قرآن عمل کنید که به رستگاری می­رسید و حضرت مصحف خودشان را عرضه نکردند.

علت اینکه حضرت مصحف خودشان را عرضه نکردند این بود که:

اولاً: معلوم نبود در صورتی که حضرت مصحف خود را عرضه می­کردند اختلاف­ها پایان می­پذیرفت و برطرف می­شد.

ثانیاً: بخاطر جلوگیری از شعله­ور شدن اختلافاتی که ممکن بود پیش بیاید و همچنین رعایت وحدت بین مسلمین، امیرالمؤمنین(ع) مصحف خود را عرضه نکردند.

مراحل تدوین قرآن:

مرحله اول:

در مورد کیفیت جمع و تدوین قرآن عرض کردیم که از نظر مراحل نگارش در یک مرحله­ای فقط آیات جمع آوری می­شد که این مرحله قطعاً در زمان خود پیامبر صورت گرفته که آیات به همان ترتیبی که نازل می­شد نوشته می­شد و این آیات در زمان خود پیامبر جمع آوری شد به این دلیل که همانطور که گفتیم ترتیب بین آیات توقیفی است.

مرحله دوم:

مرحله دوم جمع آوری آیات در قالب سوره­ها و در الواح و کتاب­های پراکنده است، در مرحله اول آیات پراکنده بود که ممکن بود آیاتی را بر ورقی یا لوحی یا لیفه­ی خرمایی و یا چیز دیگری می­نوشتند که در این مرحله خیلی پراکندگی وجود داشت، در مرحله دوم آیات هر سوره که مرتب شد هر کدام در الواح جداگانه نوشته می­شد که این روش هم در زمان پیامبر انجام شده است.

مرحله سوم:

مرحله سوم جمع آوری آیات و سور در کتاب واحد است که این مرحله قطعاً در زمان پیامبر نبوده است و عمده­، این مرحله است که بعد از پیامبر صورت گرفته است.

ابتدا ما غیر از مراحل نگارش قرآن به دوره­های جمع و تدوین قرآن اشاره کردیم البته مراحل با ادوار فرق دارد مراحل صرف نظر از این است که در چه زمانی اتفاق افتاده است می­گوییم در سه مرحله قرآن تدوین شده اول آیات به صورت پراکنده در نوشته­های مختلف نوشته شده، بعد این آیات هر کدام در یک سوره­ای قرار گرفته و سوره­ها هر کدام در نوشته­های مختلف نوشته می­شد و بعد در مرحله سوم در یک کتاب واحد جمع شد.

تا اینجا عرض کردیم آنچه در دوره اول (زمان پیامبر) اتفاق افتاده این است که قرآن در کتاب واحد در آن زمان جمع نشده است آیات در زمان پیامبر مرتب شده اما ترتیب سور در آن زمان نبوده است.

دوره دوم:

در دوره دوم(زمان ابوبکر) یک تلاش عام و فراگیر از ناحیه دستگاه خلافت برای جمع آوری قرآن صورت نگرفت و فقط تلاش­های فردی برای جمع آوری قرآن صورت گرفت که قرآن را در کتاب واحد جمع کنند که مهمترین آنها کاری بود که امیرالمؤمنین(ع) انجام دادند که قرآن را در کتاب واحد جمع کردند، مراد از اینکه می­گوییم قرآن را در کتاب واحد جمع کردند این است که آیات و سور را با یک نظم و سیاق واحد و مشخص شدن ترتیب همه چیز جمع آوری کردند ولو اینکه بین دفتین نباشد، به موازات کاری که امیرالمؤمنین(ع) انجام دادند بعضی از اشخاص دیگر هم شروع به جمع قرآن کردند که بعداً این مصحف­ها به نام همین اشخاص شهرت پیدا کرد مثلاً زید بن ثابت از کسانی است که تدوین قرآن را انجام داده البته معلوم نیست به انگیزه شخصی و با میل شخصی خودش این کار را کرده باشد ولی آنچه مشخص است این است که ابوبکر روزی او را می­طلبد و در حضور عمر از او می­خواهد که تو که از کاتبان وحی بوده­ای قرآن را تدوین بکن زیرا ما نگران هستیم که قرآن تحریف شود مثل آنچه که در مورد کتاب­های ادیان گذشته پیش آمده که بعد از این گفتگو زید بن ثابت همراه یک گروه بیست و پنج نفره شروع به تدوین قرآن کردند و مکتوباتی که پراکنده بود را جمع آوری نمودند و آیات هر سوره­ای را در یک کتابچه­ای نوشتند و در یک صندوقی گذاشتند اما ترتیب بین سور را انجام ندادند،البته روش خاصی هم برای جمع آوری داشتند، مواردی را خود زید نوشته بود، مواردی را با نوشته­های دیگران یا شهادت­های دیگران مقایسه کردند تا اینکه قرآنی را تدوین کردند و آن را در اختیار ابوبکر قرار دادند و ابوبکر هم بعد از خودش در اختیار خلیفه دوم قرار داد و او هم به دختر خودش حفصه داد که در زمان عثمان این قرآن بوسیله عثمان برای جمع آوری قرآن از حفصه گرفته شد و بعد از جمع آوری قرآن دوباره به حفصه برگرداندند و بعدها زمانی که مروان حاکم مدینه بوده آن را از بین می­برد، این قرآنی که توسط زید بن ثابت و عده­ای دیگر جمع آوری شد و به مصحف زید بن ثابت شهرت پیدا کرد، در زمان ابوبکر جمع آوری شد. یا مثلاً عبد الله بن مسعود، ابوموسی اشعری و معاذبن جبل هم از کسانی بودند که به جمع و نگارش قرآن پرداختند پس در زمان ابوبکر مصحف­هایی توسط بعضی از این افراد تدوین شد که هر کدام از اینها بسته به موقعیت و نفوذی که داشتند مصحف آنها در بین مردم گسترش پیدا می­کرد تا رسید به جایی که در اواخر خلافت عمر در بلاد اسلامی هر بلدی و هر منطقه­ای یکی از این مصاحف را برای خودش ملاک قرار می­داد و بین مسلمانان در این جهت اختلافات شدید و نزاع­هایی پیش می­آمد که هر کدام مصحف یکی از اشخاص را معتبر می­دانست لذا کار به جایی رسید که قرآن که کتاب مشترک همه مسلمین بود سبب اختلاف و نزاع بین مسلمین شده بود. اینها باعث شد که در زمان عثمان فکر تدوین قرآن به صورت یک نهضت عمومی و فراگیر در بیاید که در دوره سوم به آن اشاره می­کنیم، پس در زمان ابوبکر مصحف­هایی که ذکر شد تدوین شد و به نام خود نگارنده­ی مصحف هم شهرت پیدا کرد.

البته مصاحفی که در آن ایام بودند دو دسته بودند: یک دسته از آن مصاحف، معروف بودند مثل مصحف زید بن ثابت یا مصحف ابن مسعود و یک دسته از مصاحف هم خیلی معروف نبودند و طرفداران زیادی نداشتند مثل مصحف عایشه یا مصحف ابودرداء یا مصحف انس بن مالک، لذا در دوره ابوبکر یک تلاش گسترده­ای برای یکسان سازی قرآن شکل نگرفت یعنی در پایان دوره دوم ما مواجهیم با قرآن­های متعدد که این قرآن­ها از جهات مختلف با هم تفاوت­هایی داشتند و هر کدام هم یک ویژگی­هایی داشتند همانطور که برای مصحف علی(ع) ویژگی­هایی را نقل کردیم هر یک از این مصاحف هم ویژگی­هایی داشتند، پس در دوره دوم قرآن تدوین شد اما باز هم اختلاف بین مصاحف وجود داشت، کارهایی که برای تدوین قرآن شکل گرفت کارهای مجزا و پراکنده بود لذا تعدد پیش آمد، اما از دوره سوم که زمان عثمان است یک تلاش فراگیر و عمومی برای یکسان سازی قرآن شکل گرفت و جهت اینکه عثمان به این فکر افتاد این بود که بعد از جنگ ارمنستان که سپاه اسلام برگشت متوجه شدند که هر جایی که مسلمان­ها در جایی مثل جنگ یا حج جمع می­شوند یکی از عوامل اختلاف شدید بین آنها همین مصاحف متعدد است، لذا به عثمان گفته شد که اگر فکری برای یکسان سازی قرآن نشود بین مسلمین مشکلات زیادی ایجاد خواهد شد که بر این اساس عثمان کمیته­ای تشکیل داد و یک گروهی را مأمور کرد که یک قرآنی را تدوین کنند که اختلاف­ها از بین برود. برای تحقق این منظور دستور داد همه آنچه را که به عنوان مصحف و قرآن در بلاد اسلامی وجود داشت جمع آوری بکنند یعنی هم قرآن را جمع آوری کردند و هم با دستور خلیفه قرآن­هایی که به نام دیگران در بقیه بلاد اسلامی پراکنده بود جمع آوری کردند لذا کار یکسان سازی و جمع آوری قرآن به طور عمومی و فراگیر در زمان عثمان شروع شد.

بحث جلسه آینده: بحث کیفیت تدوین و جمع آوری قرآن در جلسه آینده ادامه می­یابد. «والحمد لله رب العالمین»

[۱] .ابن سعد، طبقات، ج۲، ص ۱۰۱ و سیوطی، الاتقان، ج ۱، ص۵۷.

[۲] .بلاغی، آلاء الرحمن، ج۱، ص۲۵۷.

[۳] .تفسیر برهان، ج۱، ص۱۶.