قواعد فقهیه

جلسه ۲۲ – PDF جلسه بیست و دوم قدر متیقن از ادله – قلمرو قاعده – جهات مختلف مؤثر در تعیین قلمرو  ۱۴۰۴/۰۹/۲۳   جهات مختلف موثر در تعیین قلمرو قاعده بحث در قلمرو و دامنه قاعده نفی ظلم است؛ تعیین دامنه و قلمرو بستگی به حد دلالت ادله دارد؛ برای اینکه حد دلالت ادله معلوم شود، باید قبل از آن بدانیم که چه ابعادی باید مورد توجه قرار بگیرد تا ما آن ابعاد را در ادله جستجو کنیم. در جلسه گذشته به چهار دیدگاه درباره دامنه این قاعده اشاره کردیم. این دیدگاه‌ها البته هم بر آن دلایلی که ما گفتیم می‌تواند متکی باشد و هم بعضی از صاحبان این دیدگاه‌ها دلایل اختصاصی هم برای خودشان ذکر کرده‌اند که ما

جلسه ۲۱ – PDF جلسه بیست و یکم قدر متیقن از ادله – قلمرو قاعده – دیدگاه‌ها – دیدگاه اول، دوم، سوم و چهارم                                     ۱۴۰۴/۰۹/۲۲ بحث در ادله تأثیرگذاری عدالت در احکام شرعی است که اگر ثابت شود و قلمرو آن معلوم گردد و در یک محدوده خاصی پذیرفته شود، نام قاعده عدالت به خود می‌گیرد و چه‌بسا نتایج غیر از این باشد و ما نتوانیم چیزی به عنوان قاعده استخراج کنیم. ادله را ملاحظه فرمودید؛ تقریباً هفت دلیل ذکر کردیم و در مورد دلالت این ادله صحبت کردیم. من فقط یک اشاره مختصر می‌کنم که دلیل چیست و مدعا کدام است. قدر متیقن از ادله قدر متیقن از این ادله نفی ظلم از ساحت خداوند تبارک و تعالی

جلسه ۲۰ – PDF جلسه بیستم مقدمات – ادله قاعده –  دلیل ششم: سیره عقلا و بررسی آن – دلیل هفتم: وجدان و بررسی آن                ۱۴۰۴/۰۹/۱۶ دلیل ششم: سیره عقلا تا اینجا پنج دلیل بر نفی ظلم یا عدالت ذکر شد؛ دلیل ششم با تحفظ بر همان نکته‌ای که گفتیم، سیره عقلا است. برخی به سیره عقلا تمسک کرده‌اند به این معنا که عدالت همواره در روش و سیره عقلا اصل بوده است؛ عقلا همواره برای عدالت ارزش قائل بوده‌ و عدالت را تحسین و ظلم را تقبیح کرده‌اند و از آن فاصله گرفته‌اند. عقلا همواره بر انصاف و احسان استوار بوده‌اند؛ در طول تاریخ، مِن الاول الی الان و الی آخر الزمان، عقلا هم عدالت و عادل را

جلسه ۱۹ – PDF جلسه نوزدهم مقدمات – ادله قاعده –  دلیل سوم: اجماع و بررسی آن – دلیل چهارم: عقل – تقریر اول، دوم و سوم – دلیل پنجم: فطرت  ۱۴۰۴/۰۹/۱۵   خلاصه جلسه گذشته بحث ما در ادله قاعده نفی ظلم بود؛ تا اینجا دو دلیل ذکر شد؛ یکی آیات و دیگری روایات. در دلیل اول و در دلیل دوم، به هفت دسته و طایفه از آیات و روایات اشاره گردید؛ هرچند عرض کردیم طوایف آیات و روایات محصور در این موارد نیست و چه‌بسا بتوان طوایف بیشتری از آیات و روایات را ذکر کرد. نکته مهمی که قبل از پرداختن دلایل دیگر، مجدداً آن را یادآوری می‌کنم این است که ما هنوز درباره دامنه دلالت‌ این ادله

جلسه ۱۸ – PDF جلسه هیجدهم مقدمات – ادله قاعده –  دلیل دوم: روایات – طوایف هفت‌گانه  ۱۴۰۴/۰۹/۰۹     خلاصه جلسه گذشته عرض کردیم دلیل دوم بر قاعده نفی ظلم، روایات است؛ گفتیم هفت دسته بر وزان دسته‌بندی آیات می‌توانیم ذکر کنیم که دلالت بر قاعده نفی ظلم داشته باشد. البته قلمرو آن مطلبی است که باید بعداً به آن بپردازیم؛ فعلاً باید به اصل این قاعده، آن هم با مفادی که ما ذکر کردیم، پرداخته شود. این هفت دسته از روایات، برخی در جلسه گذشته توسط آقایان نقل شد؛ برخی هم باقی مانده است. البته غیر از این هفت دسته، من گمان می‌کنم که می‌توانیم دسته‌جات دیگری از روایات مرتبط با این موضوع را پیدا کنیم. در این

جلسه ۱۷ – PDF جلسه هفدهم مقدمات – ادله قاعده – دلیل دوم: روایات ۱۴۰۴/۰۹/۰۸ خلاصه عرض کردیم برای استدلال به نفی ظلم و به تعبیر دیگر قاعده نفی ظلم، به چند دلیل تمسک شده است. دلیل اول آیات بود؛ هفت دسته از آیات را ذکر کردیم. دلیل دوم روایات است. قرار بر این بود که آقایان با مراجعه به جوامع روایی، حداقل این هفت دسته و بلکه بیش از این هفته دسته را پیدا کنند و در اینجا ارائه بدهند. سؤال: استاد: آخرین بار که هفت دسته را ذکر کردم، اینطور بود. طبق این چیزی که شما می‌فرمایید، امر به قسط و عدل، دسته سوم می‌شود. … توصیف خداوند به قسط و عدل؛ توصیف خدا به عدل و قسط

جلسه ۱۶ – PDF جلسه شانزدهم مقدمات – ادله قاعده –  بخش دوم آیات – یک اشکال و پاسخ آن  ۱۴۰۴/۰۸/۲۵ خلاصه جلسه گذشته عرض کردیم برای قاعده نفی ظلم به ادله‌ای استناد شده است؛ دلیل اول، آیات است. آیات دو بخش هستند؛ بخشی که دلالت آنها بر نفی ظلم و عدالت مستقیم و شاید به نحوی مطابقی است؛ بخش دوم آیاتی است که بالالتزام یا بالتضمن دلالت می‌کند. بخش اول مشتمل بر چند دسته است و بخش دوم هم مشتمل بر چند دسته است. البته دسته چهارم که جلسه گذشته بیان شد و دال بر نفی ریشه‌های ظلم است، شاید به نظر دقی در بخش دوم جای بگیرد؛ یعنی آن هم بالالتزام دلالت بر نفی ظلم می‌کند. بخش اول

جلسه ۱۵ – PDF جلسه پانزدهم مقدمات – ادله قاعده –  دلیل اول: آیات – بخش دوم آیات – دسته اول – دسته دوم – دسته سوم           ۱۴۰۴/۰۸/۲۴   خلاصه جلسه گذشته بحث در ادله قاعده نفی ظلم بود؛ عرض کردیم دلیل اول آیات است. آیات دو بخش دارد؛ در بخش اول، چهار دسته از آیات را ذکر کردیم؛ دسته اول آیاتی است که خداوند در آنها توصیف به عدل و عدالت شده است. دسته دوم آیاتی است که از خداوند نفی ظلم کرده است؛ دسته سوم آیاتی است که امر به عدل و قسط و داد کرده است؛ دسته چهارم آیاتی است که ریشه‌های ظلم را که نقص، ترس، جهل و امثال آن است، از خداوند نفی کرده

جلسه ۱۴ – PDF جلسه چهاردهم مقدمات – ادله قاعده –  دلیل اول: آیات – دسته دوم آیات – آیه اول، دوم، سوم و چهارم – اشکال و پاسخ آن – آیه پنجم – اشکال و پاسخ آن – دسته سوم آیات – آیه اول و دوم        ۱۴۰۴/۰۸/۱۸ خلاصه جلسه گذشته بحث در ادله قاعده نفی ظلم بود؛ عرض کردیم به طور کلی در قرآن نسبت به عدل الهی در عرصه تکوین، تشریع و جزاء، که هر سه مربوط به خداوند تبارک و تعالی است، آیات متعددی وجود دارد؛ این آیات به حضور عدالت خداوند تبارک و تعالی در این سه عرصه اشاره دارد. ما به سه نمونه مرتبط با این سه عرصه اشاره کردیم؛ به طور

جلسه ۱۳ – PDF جلسه سیزدهم مقدمات – ادله قاعده – مقدمه – مفاد قاعده – دلالت آیات بر عدل الهی در سه عرصه : ۱. عدالت در تکوین – ۲. عدالت در تشریع – ۳. عدالت در جزاء – ادله قاعده – دلیل اول: آیات – آیه اول – آیه دوم ۱۴۰۴/۰۸/۱۷                    ادله قاعده قبل از بررسی ادله قاعده، مقدماتی را بیان کردیم. شش مقدمه که به روشن شدن ابعاد مختلف این بحث کمک می‌کند، ذکر شد. آخرین مقدمه‌ای که بیان کردیم، مربوط به عرصه‌های حضور عدالت یا نفی ظلم بود؛ گفتیم در عرصه تکوین، در عرصه تشریع به عنوان فعل شارع، در عرصه استنباط و در عرصه اجرا، عدالت

جلسه ۱۲ – PDF جلسه دوازدهم مقدمات – ۶ . عرصه‌های چهارگانه حضور عدالت – محل نزاع – الف. عرصه استنباط – ب. عرصه اجرا    ۱۴۰۴/۰۸/۰۴ محل نزاع درباره عرصه‌های حضور عنصر عدالت یا نفی ظلم مطالبی را بیان کردیم؛ گفتیم اجمالاً چهار عرصه در این مورد وجود دارد. این چهار عرصه می‌تواند به عنوان بسترهایی برای تأثیر عدالت در نظر گرفته شود. دو عرصه تکوین و تشریع از موضوع بحث ما خارج هستند؛ هرچند خروج از موضوع بحث به معنای عدم حضور عدالت در این دو عرصه نیست؛ ولی دو عرصه می‌تواند محل گفتگو باشد؛ یکی عرصه استنباط و دیگری عرصه اجرا. تا اینجا و در جلسه گذشته، یک مرحله از پاکسازی را نسبت به موضوع بحث انجام

جلسه ۱۱ – PDF جلسه یازدهم مقدمات – ۶ . عرصه‌های چهارگانه حضور عدالت – ۱. عرصه تکوین – ۲. عرصه تشریع – ۳. عرصه استنباط – ۴. عرصه اجرا   ۱۴۰۴/۰۸/۰۳ مقدمه ششم: عرصه‌های چهارگانه حضور عدالت یکی دیگر از مقدمات مربوط به این قاعده، عرصه‌های امکانی یا احتمالی یا واقعی حضور عدالت و نفی ظلم در این عرصه‌ها است. عدالت و نفی ظلم در چهار عرصه تکوین، تشریع و جعل، استنباط و اجرای احکام شرعی قابل بررسی است. اینکه ما عدالت و نفی ظلم را در این عرصه‌های چهارگانه اجمالاً بشناسیم تا معلوم شود آنچه که محل بحث و نزاع در این قاعده است، کدام یک از این عرصه‌ها است. لذا اشاره‌ اجمالی به این عرصه‌های چهارگانه خواهیم داشت

جلسه ۱۰ – PDF جلسه دهم مقدمات – ۵ . دو تفسیر از قاعده نفی ظلم – عدالت، مقدم بر امر و نهی الهی یا مؤخر از آن – بررسی تأثیر نظریه علامه طباطبایی در تفسیر قاعده نفی ظلم – بررسی نظریه علامه طباطبایی – اشکال اول – اشکال دوم                                  ۱۴۰۴/۰۷/۲۷   خلاصه جلسه گذشته بحث در نظریه علامه طباطبایی پیرامون ماهیت عدالت و نسبت آن با خداوند تبارک و تعالی و بعضی از آثار مربوط به آن بود. عرض کردیم این نظریه در واقع تلفیق‌کننده دو نظریه معروف و مشهور متکلمان یعنی عدلیه و اشاعره است؛ این نظریه را توضیح دادیم. قرار بود

جلسه ۹ – PDF جلسه نهم مقدمات – ۵ . دو تفسیر از قاعده نفی ظلم – عدالت، مقدم بر امر و نهی الهی یا مؤخر از آن – نظر علامه طباطبایی – پایه اول نظریه: مالکیت مطلق خداوند – پایه دوم نظریه: وعده خداوند به تشریع بر طبق روش عقلا ۱۴۰۴/۰۷/۲۶   خلاصه جلسه گذشته بحث در تلقی‌ها و برداشت‌های متفاوت از عدالت و به تبع آن، تفسیرهایی بود که ممکن است در مورد قاعده نفی ظلم یا عدالت به عمل آید. عرض کردیم در مورد عدالت و نفی ظلم، به طور کلی دو تفسیر و دیدگاه اصلی از دیرباز در محیط اسلامی و به خصوص در میان متکلمان و حکما و دیگران بوده؛ این دو نگاه که بین

جلسه ۸ – PDF جلسه هشتم مقدمات – ۵. دو تفسیر از قاعده نفی ظلم – عدالت، مقدم بر امر و نهی الهی یا مؤخر از آن – نظر علامه طباطبایی ۱۴۰۴/۰۷/۲۰ ۵. دو تفسیر از قاعده نفی ظلم درباره پیشینه قاعده نفی ظلم، به نحو بسیار مختصر مطالبی را در دو سطح بیان کردیم؛ البته برای هر یک از این دو سطح می‌توانیم شواهد دیگری هم ذکر کنیم، اما به نظر می‌رسد که همین مقدار برای بحث ما کافی است. مقدمه پنجم درباره محتملات مربوط به قاعده نفی ظلم از حیث مفاد و معنا است. به عبارت دیگر، چند تفسیر یا تلقی می‌توانیم از قاعده نفی ظلم داشته باشیم. همانطور که قبلاً هم گفتم، ذکر این نکات و مطالب،