جلسه ۷۳ – PDF

جلسه هفتاد و سوم

چشم، دروازه آگاهی – تفاوت «عین» و «بصر» و «نظر»

۱۴۰۱/۰۸/۰۴

عرض کردیم سومین عضو از اعضای انسان که حقوقش در کلام امام سجاد (علیه السلام) بیان شده چشم است یا پنجمین حقی است که ایشان بیان کردند، سومین عضو انسان است و دومین عضوی است که دروازه علم و آگاهی و شناخت انسان است. عضو اول گوش بود، عضو دوم چشم است، «وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ» توضیح اجمالی این فقره از بیان نورانی امام سجاد علیه السلام را در جلسه قبل بیان کردیم.

چشم، دروازه آگاهی

همانطور که در بحث از سمع و گوش بیان شد، چشم و گوش دروازه‏های ورود هر چیزی به روح و نفس و جان انسان هستند. در مورد گوش به تفصیل سخن گفتیم. در چشم نیز همانطور است، یعنی شما اگر بخواهید مهمترین دروازه‏های ورود هر نوع آگاهی چه مضر و چه مفید به نفس انسانی را ذکر کنید این دو تا دروازه هستند و گفتیم چرا گوش را بر چشم مقدم کردند. در آیه «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» می‎فرماید: خداوند شما را در حالی از شکم‏های مادرانتان بیرون آورد که هیچ نمی‏دانستید، «لاتعلمون شئیا» هیچ نمی‏دانستید ولی « جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ » گوش، چشم و قلب برای شما قرار داد که به این وسیله بدانید، شما هیچ نمی‏دانستید ولی اینها را برای شما قرار داد چه بسا شکر گذار باشید، اینها را قرار داد برای اینکه بدانید علم پیدا کنید و آگاهی پیدا کنید. ما تعبیر کردیم اینها دروازه‏های ورود آگاهی و علم به انسان هستند نه اینکه همه آگاهی‏های انسان فقط از این طریق هستند، اینها دروازه هستند، یک چیزهایی را به قلب و روح انسان وارد می‏کنند و البته انسان با قدرت تفکر و با ابزار ذهن این یافته‏ها را به هم ضمیمه می‏کند و مجهولات را کشف می‏کند، معنای تفکر همین است. این دو حرکتی که در منطق از آن نام می‏برند، حرکت از معلوم به مجهول و مجهول به معلوم. دانسته‏ها از این دو طریق پدید می‏آید. در آیه دیگری هم به این معنا اشاره شده که «هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ» خداست که اینها را برای شما خلق کرده. اینها به عنوان نعمت‏هایی است که خدا در اختیار انسان قرار داده. در سوره بلد می‏فرماید«اَلَم نَجعَل لَه عَینَینِ» دارد این نعمت را یاد آوری می‏کند؛ آیا ما برای انسان دو چشم بینا قرار ندادیم؟ اینها همه یاد آوری این نعمت است. بعد در یک جایی هم اشاره می‏کند بله ما چشم قرار دادیم اما یک عده‏ای با این نمی‏بینند و از آن استفاده نمی‏کنند، « وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها» ؛ با اینکه نعمت داده‎ایم و چشم را دادیم برای دیدن ولی برخی از این استفاده نمی‏کنند.

تفاوت «عین» و «بصر» و «نظر»

قبل از اینکه بگوییم اساسا چشم چه کارکردهایی دارد، کارکردهای مثبت و منفی و ما از چه کارکردی بر حذر داشته شدیم خوب است اشاره کنم که ما در اینباره الفاظی داریم که معانی اینها فرق دارد؛ لفظ «عین»، «بصر»، «نظر»، هر یک، یک معنایی دارند، اینطور نیست که همه مرادف باشند.
بصر به چشم می‏گویندو عین نیز به چشم گفته می‏شود، هر دو به عضو اطلاق می‏شود، ابصار جمع «بصر» و «بصر» نیز به معنای چشم است، «عین» نیز به همین معنا است، پس چه فرقی بین این دو است؟ «عین» به این عضو با قطع نظر از علمکردش اطلاق می‏شود، با قطع نظر از کاری که انجام می‏دهد. «بصر» به همین عضو اطلاق میشود با ملاحظه کار و عملی که دارد. به تعبیر برخی اگر بخواهیم این دو را به فارسی بیان کنیم «عین» به معنای چشم و «بصر» به معنای دیده است. زیرا دیده همان چشم است می‏گوید: دیده خود بگشای یعنی چشم خود را بگشای، ولی چشم با ملاحظه کارش که دیدن باشد.
نظر هم به فعل دیدن اطلاق می‏شود، لذا به این عضو دیگر نظر گفته نمی‏شود.
در قرآن و روایات برای چشم کارهای بسیار مهمی برشمردند، مثل «العَينُ رائدُ الفِتَنِ»، «العَينُ جاسُوسُ القَلبِ»، عین جاسوس قلب و روح انسان است، مأمور قلب است، مأموری است که این طرف و آن طرف برای قلب جاسوسی کند. اینکه چشم فتنه‏ها را به سوی انسان جذب می‏کند، برای قلب جاسوسی می‏کند. این نشان می‏دهد که نقش چشم و ارتباطش با قلب تا چه اندازه قوی است.
ما باید درباره عملکرد و کار چشم یک اشاراتی داشته باشیم و بعد ببینیم امام سجاد علیه السلام حق چشم را چه قرار داده و از چه چیزهایی باید چشم بپوشانیم و به چه چیزهایی باید بنگریم.