تفسیر – جلسه بیست و سوم – آیه ۵۸ و ۵۹ – تفاوت‌های آیه ۵۸ و آیه ۱۶۱ سوره اعراف – تفاوت پنجم، ششم و هفتم – بخش‌های دوگانه آیه ۵۹ – بخش دوم: «فانزلنا علی الذین ظلموا..» – مطلب اول – مطلب دوم – مطلب سوم – سه احتمال در «بما کانوا یفسقون»

جلسه ۲۳ – PDF

جلسه بیست و سوم 

آیه ۵۸ و ۵۹ – تفاوت‌های آیه ۵۸ و آیه ۱۶۱ سوره اعراف – تفاوت پنجم، ششم و هفتم – بخش‌های دوگانه آیه ۵۹ – بخش دوم: «فانزلنا علی الذین ظلموا..» – مطلب اول – مطلب دوم – مطلب سوم – سه احتمال در «بما کانوا یفسقون»

۱۴۰۳/۱۱/۰۲

 

ادامه مطلب اول

عرض کردیم در بخش دوم آیه، چند مطلب وجود دارد؛ بخش دوم این بود: «فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ». مطلب اول درباره «انزلنا» بود؛ گفتیم چرا تعبیر به «أنزلنا» کرده است. ما گاهی می‌بینیم نزول عذاب، بدون کلمه انزال ذکر شده؛ گاهی کلمه ارسال ذکر شده؛ گاهی نه انزال و نه ارسال، هیچ کدام ذکر نشده است. اینجا رجز به معنای عذاب است؛ بعضی از لغویین گفته‌اند رجز، اضطراب موجب عذاب است؛ این را بعداً توضیح می‌دهیم. لذا در اینکه مراد، عقوبت و مجازات بنی‌اسرائیل است تردیدی نیست. اما چرا تعبیر انزال کرده است؟ جالب است که خداوند متعال در سوره اعراف تعبیر «أرسلنا» آورده است؛ چه فرقی بین این دو است؟ همانطور که تفاوت‌های آیه ۵۸ سوره بقره با سوره اعراف را ذکر کردیم، در آیه ۵۹ هم این تفاوت‌ها را با نظیرش در سوره اعراف ذکر خواهیم کرد. یکی از آنها همین تعبیر «أنزلنا» و «أرسلنا» است. اینجا گفته شده که انزال افاده حدوث رجز در ابتدای امر دارد؛ اما ارسال افاده تسلط عذاب و رجز بر آنهاست که این در آخرت اتفاق می‌افتد. این را فخر رازی گفته است. فرق این دو این است که ارسال حکایت از دربرگرفتن، شمول و فراگیر شدن عذاب می‌کند؛ «أرسلنا علیهم» کأن می‌خواهد بگوید یک کاری کردند که این عذاب همه را دربرگرفت؛ یعنی کاملاً مسلط شد بر آنها و آنها به کلی مستأصل شدند. شاید این حالت در آخرت اتفاق بیفتد. اما انزال در واقع به مرحله حدوث عذاب توجه دارد؛ آغاز یک گرفتاری با نقطه فراگیر شدن آن فرق می‌کند.
پس «أنزلنا» در واقع به معنای این است که بعد از این اتفاقات و کارهایی که بنی‌اسرائیل کردند، آنجا ما یک عذابی را بر آنها نازل کردیم؛ یعنی شروع کردیم به وارد کردن عذاب بر آنها.

مطلب دوم

رجز را اینطور معنا کرده‌اند: «الاضطراب الموجب للعذاب»؛ یعنی یک حالت اضطراب در آنها که موجب عذاب برای آنها شود. حالا این اضطراب خودش عذاب است؛ یعنی واقعاً بدترین عذاب‌ها برای انسان، اضطراب و افسردگی و تلاطم روحی است. اگر کسی از بهترین نعمت‌ها هم بهره‌مند باشد اما آرامش روحی نداشته باشد، مثل آن است که در جهنم زندگی می‌کند؛ اما در مقابل، کسی از بسیاری از امکانات محروم است، ولی طمأنینه و آرامش روحی دارد، او گویا خود را در بهشت احساس می‌کند. لذا اگر پرده‌های ظاهری زندگی کنار برود و ظواهر معیار قضاوت برای خوشبختی و بدبختی انسان‌ها نباشد، چه بسیار انسان‌هایی که از امکانات مادی بسیار خوبی بهره‌مند هستند اما در عین حال لحظه‌ای آرامش ندارند؛ و چه بسیار انسان‌هایی که با حداقل امکانات زندگی می‌کنند اما واقعاً احساس سعادت و خوشبختی دارند. لذا اگر رجز را به معنای اضطراب بگیریم، طبیعتاً این خودش عذاب است یا موجب عذاب؛ هر دو قابل استعمال است؛ بگویم رجز موجب عذاب است، بدین معنا که یک اضطرابی در انسان است که بدترین عذاب‌ها را به دنبال دارد.
درباره معنای رجز برخی روایات از قول رسول مکرم اسلام(ص) نقل شده که این رجز عبارت از بیماری طاعون است؛ این روایت در مجمع البیان است: «قال النبي(ص) في الطاعون أنه رجز عذب به بعض الأمم قبلكم‏»، طاعون عذابی بود که بعضی از امت‌ها قبل از شما به آن عذاب شدند. بر این اساس می‌توانیم بگوییم چه‌بسا بنی‌اسرائیل همان بعض الأمم هستند که رسول خدا(ص) در این روایت به آن اشاره کرده است. البته در جوامع روایی اهل‌سنت هم بعضاً این معنا ذکر شده که رجز به معنای طاعون است.
به دنبال این بحث‌هایی مطرح شده که چند نفر از بنی‌اسرائیل در اثر این بیماری از بین رفتند؛ عدد هم ذکر شده، مثلاً تا هفتاد هزار نفر را گفته‌اند؛ بعضی‌ها عددهای کمتری را ذکر کرده‌اند. به هرحال یک احتمال در مورد رجز همین است که در روایت به آن اشاره شده است. هرچند این روایات از نظر سندی ممکن است چندان قوی و معتبر نباشند..
به هرحال رجز با توجه به تنوینی که بر سر آن آمده، یک عذاب هولناک و عظیم بوده است. حالا ما این را یا اضطراب معنا کنیم یا طاعون یا اصلاً غیر از این دو، مهم این است که به خاطر کارهایی که آنها کردند، خداوند آنها را این چنین مورد عذاب قرار داد.
سؤال:
استاد: یعنی اگر مثلاً این بیماری‌ها مثل طاعون فراگیر شود و واگیر داشته باشد و به سرعت باعث هلاکت جمعیت شود، معلوم است که موجب اضطراب هم می‌شود؛ یعنی خیلی از هم قابل تفکیک نیست.

مطلب سوم

مطلب سوم مربوط به قسمت پایانی بخش دوم است؛ یعنی «بما کانوا یفسقون». نمی‌گوید «بما یفسقون» بلکه می‌گوید «بما کانوا یفسقون». وقتی «کانَ» بر سر فعل مضارع درمی‌آید، به معنای استمرار است؛ کانَ یضربُ یعنی او می‌زد، استمرار یک امر در زمان گذشته را می‌رساند. لذا «بما کانوا یفسقون» دلالت بر استمرار فسق اینها دارد؛ اینها فسق می‌کردند، نه اینکه یک بار فسق کردند و تمام شد؛ اینها فسق مستمر داشتند.
سؤال این است که اینکه می‌گوید «بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ» با «الذین ظلموا» چه ارتباطی دارد؟ چون اینجا سخن از نزول عذاب است؛ گفتیم نزول عذاب هم به خاطر ظلم است. گفتیم یک احتمال در مورد «الذین ظلموا» این است که اشاره می‌کند به علت نزول عذاب؛ علت اینکه ما عذاب را نازل کردیم این است که اینها ظلم کردند. می‌خواهد بگوید ظلم از ناحیه هر کسی باشد، ولو از ناحیه بنی‌اسرائیل، موجب عذاب می‌شود؛ اینطور نیست که فقط ظلم آل فرعون موجب عذاب شود. ظلم آنقدر قبیح است که هرکسی مرتکب شود، ولو از بنی‌اسرائیل هم باشد، موجب عذاب می‌شود. به هرحال اینجا چند احتمال وجود دارد:
1. «بما کانوا یفسقون» اشاره می‌کند به اینکه علت نزول رجز از آسمان، استمرار در ظلم و فسق بوده است. «بما کانوا یفسقون» می‌خواهد استمرار فسق و ظلم آنها را برساند؛ یعنی آنها دست از معصیت برنمی‌داشتند و توبه نمی‌کردند و دائماً در حال فسق بودند؛ این باعث شد که این عذاب نازل شود. می‌خواهد بگوید ما به صرف یک گناه و فسق، عذاب نازل نمی‌کنیم؛ عذاب به این دلیل نازل شد که آنها فسق می‌کردند اما توبه نمی‌کردند. به عبارت دیگر نزول رجز بر این جماعت نه صرفاً به خاطر این است که امر به دخول خاضعانه در قریه را نادیده گرفتند، نه اینکه صرفاً به خاطر این باشد که حطةٌ را به لفظ دیگری مبدل کردند، این چیزها نیست؛ بلکه به خاطر ادامه و استمرار فسق و معصیت آنهاست و ما اگر آنها را الان عذاب می‌کنیم، به خاطر ظلم و فسق آنهاست، نه فقط به خاطر مخالفت با این دو امر «ادخلوا فی هذه القریة» و «قولوا حطة».
2. احتمال دیگر این است که «بما کانوا یفسقون» می‌خواهد بگوید اینها واقعاً ظلم‌شان شدید بود؛ یعنی ذکر «بما کانوا یفسقون» بعد از «الذین ظلموا» مشعر به غلو و افراط آنها در ظلم و شدت ظلم آنهاست؛ یعنی ظلم آنها نه فقط در حد یک معصیت عادی بلکه به حد خروج از بندگی خدا رسیده بود. یعنی می‌خواهد بگوید درجه بالای ظلم آنها باعث نزول عذاب شد.
3. یک احتمال هم این است که «بما کانوا یفسقون» عبارت أخرای «الذین ظلموا» است؛ یعنی تعبیر دیگری است و معنا با هم متفاوت نیست؛ این یک معنای جدیدی را افاده نمی‌کند؛ و یشهد علی ذلک که در سوره اعراف به جای «یفسقون» این چنین آمده: «فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ» .
پس این سه احتمال در مورد «بما کانوا یفسقون» قابل ذکر است. حالا اینکه کدام یک از این معانی رجحان دارد، با توجه به آنچه که در سوره اعراف آمده، می‌تواند اشاره به استمرار ظلم یا شدت ظلم باشد؛ اما با توجه به شباهتی که در آیه سوره اعراف با این آیه وجود دارد، بعید نیست که بگوییم این عبارت أخرای «یظلمون» است.