جلسه ۹۴ – PDF

جلسه نود و چهارم

حقوق مستحب و مکروه دست

۱۴۰۲/۰۸/۱۷

شرح رساله حقوق

رسیدیم به این فراز از بیان نورانی امام سجاد علیه السلام که فرمود« وَ لَکِنْ تُوَقِّرُهَا بِهِ تَقْبِضُهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَهَا وَ تَبْسُطُهَا بِکَثِیرٍ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهَا»
تا اینجا امام سجاد علیه السلام از حق ایجابی دست و حق سلبی آن سخن گفتند. یعنی جایی که لازم است دست اجتناب کند، «لاتبسطها الی ما لا یحل لک» و جایی که باید اقدام کند «و لاتقبضها مما افترض الله علیها» یعنی محرمات مربوط به دست و واجبات مربوط به دست.

حقوق مستحب و مکروه دست

از اینجا به یک حق ایجابی غیر لزومی و یک حق سلبی غیر لزومی اشاره می‎کند که بهتر است دست این کارها را بکند یا نکند. یعنی رجحان آن را بیان می‏کند، الزام نیست مثل آن دو فراز گذشته. می‏گوید: وَ لَکِنْ تُوَقِّرُهَا گرامی بدار دست را با دو چیز.
در فراز قبلی می‎گوید اگر غیر از آن عمل کند دست را نابود کرده است اگر دست درازی به حرام کند یا دستش را از واجبات کوتاه کند تکلیفش روشن است ولی این برای بالاتر رفتن برای کمال، برای تعالی و رفتن به مراتب بالاتر لازم است. گاهی مواظبت می‎کند که به پرتگاه نزدیک نشوی و البته یک بهره مندی هایی هم طبیعتا وجود دارد وثواب دارد. گاهی برای اینکه نردبان ترقی را طی کنید یک توصیه هایی می‎شود این بحث برای استکمال روح آدمی است.
1. بزرگ بشمار دست را. یعنی به دست ارزش بده، گرامی بدار آن را، تُوَقِّرُهَا بِهِ تَقْبِضُهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَهَ، به حفظ و نگه داری و اجتناب نسبت به بسیاری از چیزهایی که برای شما حلال است. اما هر حلالی را انسان لازم نیست انجام بدهد. این می‏شود مستحب زیرا به حد لزوم نرسیده است.
2. وَ تَبْسُطُهَا بِکَثِیرٍ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهَا؛ دستش را گشاده کند نسبت به بسیاری از چیزهایی که بر او واجب نیست که انجام دهد ولی اگر انجام دهد باعث گرامی شدن آن می‏شود.
البته عرض کردیم وقتی سخن از حق ید و کارهایی است که ید باید بکند یا نباید بکند این فقط اشاره به دست ظاهری نیست، دست درازی به مال حرام فقط این نیست که شخص فقط دست در جیب دیگری بکند. دست درازی به مال حرام گاهی بدون حرکت دست است مثلا با یک اشاره یا تلفن انجام می‎شود. اینجا نیز همینطور است برخی از کارها برای انسان حلال است ولی انجامش لزومی ندارد، انجام دادنش ممکن است متعلق حکم حرمت نباشد ولی ترک آن بهتر است. اینکه انسان مثلا می‏تواند با مالی که دراختیار دارد بیش از حد نیاز برای خودش امکانات فراهم کند. فرض کنید وسعت کافی هم می‎دهد و بیشتر از این حد هم هست ولی اگر از این حد بگذرد، به تشریفات و تجمل بینجامد این اشکالی ندارد، اسراف یک بحث دیگری است، اسراف حرام است، اسراف در فراز قبلی قرار می‏گیرد؛ می‏گوید « بِکَثِیرٍ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهَا» بهتر این است که نسبت به آن قبض کند، نگه دارد و احتیاط کند. عرض کردیم اینکه انسان برای خودش این اسباب را فراهم کند. این حرام نیست ولی بهتر این است که دست را از این امور بازدارد.
اگر بخواهیم برای این دو مثال بزنیم از جود و بخل مثال میزنیم. کسی ممکن است اهل بخشش باشد ولی خیلی محدود، در حد ضرورت و بیشتر از آن برایش واجب نیست ولی اگر بیشتر از آن بخشید به یک مستحب عمل کرده است. یا کسی که بخل می‏ورزد در برخی موارد ترک آن بهتر است.
بخل یک صفتی است که آثار منفی و زشتی دارد، در قرآن می‎فرماید « وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلّهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ» آنانی که بخل دارند و آثار تفضل الهی را پنهان می‏کنند و چیزی به کسی نمی‏دهند گمان نکنند که به نفعشان است، دارند ذخیره می‏کنند، این بسیار برای آنها بد است و اموالی که با آن بخل داشتند و با بخل ورزی جمع آوری کردند این همانند یک طوقی برگردن آنها خواهد بود و میراث زمین و آسمان از آن خداوند است، این مال خودش نیست، بیچاره گمان می‏کند که مال خودش است. اگر بخل بورزد و به دیگران ندهد این بسیار بد است، حداقل این است که جلوی رشد انسان را می‏گیرد و انسان را درگیر می‏کند. در روایتی آمده: «اِتَّقُوا الشُّحَّ ، فَإِنَّ الشُّحَّ أهلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم ، حَمَلَهُم عَلى أن سَفَكوا دِماءَهُم ، وَاستَحَلّوا مَحارِمَهُم» از بخل دوری کنید چه اینکه بخل سرانجامش هلاکت است، بخل موجب هلاکت بسیاری از گذشتگان شده زیرا باعث خونریزی می‏شود، بخل انسان را به آنجا می‏کشاند. لذا بعضی از اجتناب ها برای این است که انسان سرانجامش مطمئن تر باشد یک حاشیه امن داشته باشد.
از آن طرف نیز کسی که می‏تواند برای اهل و عیالش توسعه ای ایجاد کند ولی این کار را نکند پیامبر فرمود « لَيسَ مِنّا مَن وَسَّعَ اللّه ُ عَلَيهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلى عِيالِهِ» کسی که می تواند و وسعت دارد ولی بر اهل خانواده سخت گیری کند از ما نیست.
به هر حال این دو نیز مهم است هم مستحبات و هم مکروهات.