جلسه سی و ششم
آیه ۵۰ – مفردات آیه: ۴. «أنجیناکم» – ۵. «آل فرعون»
۱۴۰۲/۰۲/۱۲
۴. «أنجیناکم»
بحث در مفردات آیه ۵۰ بود؛ بعضی از این مفردات را شرح دادیم. چند واژه دیگر باقی مانده و بعد از آن سراغ تفسیر آیه می‌رویم.
واژه دیگری که در این آیه ذکر شده، «أنجیناکم» است. معنای «أنجیناکم» روشن است؛ قبلاً درباره این واژه و ریشه و برخی از مشتقات آن سخن گفته‌ایم؛ لکن آنچه که اینجا ممکن است سؤال باشد، این است که چرا در آیه قبل وقتی سخن از نجات بنی‌اسرائیل از دست آل فرعون مطرح شده، با صیغه تفعیل این مطلب را بیان کرده است: «وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ»؛ اما اینجا با صیغه افعال به این حقیقت اشاره کرده است: «وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ». دلیل این امر چیست؟
در جاهای مختلف در قرآن، به مسأله نجات و رهایی بنی‌اسرائیل از آل فرعون اشاره شده است؛ گاهی با صیغه تفعیل و گاهی با صیغه افعال. همین مطلبی که در آیه قبل با صیغه تفعیل ذکر شده «وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ»، در سوره اعراف با صیغه افعال آمده است: «وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ» . لذا شاید بیشتر تناسب الفاظ از حیث وزن و سنخیتی که الفاظ با هم دارند، منشأ این امر است؛ چون مثلاً بعد از آن فرموده: «وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ»، شاید رعایت واژه «اغرقنا» و تناسبی که «أنجینا» با «أغرقنا» دارد، موجب شده باشد. لذا این را باید به عنوان یک عامل لفظی در نظر بگیریم؛ لکن برخی این را خواسته‌اند برگردانند به یک عامل معنوی و گفته‌اند: علت آن این است که در این آیه بحث از نجات از غرق شدن بنی‌اسرائیل است، و چون این نجات از راه اخراج آب به سوی ساحل بوده و اخراج هم باب افعال است، لذا مناسب این بوده که نجات را هم با صیغه افعال بیان کنند. اما در آیه قبل، بحث مطلق نجات پیدا کردن است؛ چون آنجا سخن از نجات یافتن از آل فرعون به طور مطلق است، لذا با صیغه «نجینا» گفته است. اینجا به این دلیل «أنجینا» آورده است. ولی این بیشتر از اینکه یک وجه قابل اعتماد باشد، یک استحسانی است که نادرست است. برای اینکه مبتنی بر همان مطلبی که ما اشاره کردیم، در حقیقت اینجا اگر اصل نجات پیدا کردن بنی‌اسرائیل منظور باشد، این به نحو کلی در آیه قبل بیان شده است؛ اما اینجا نجات پیدا کردن از خصوص آب دریا و غرق شدن (در مقابل غرق شدن آل فرعون) از کلمه «أغرقنا» استفاده شده است؛ یعنی اگر کلمه «أغرقنا» نبود، «أنجیناکم» هم مثل آیه قبل دلالت بر مطلق نجات بنی‌اسرائیل می‌کرد و نه نجات از خصوص غرق شدن. پس اگر بخواهیم یک عاملی را در نظر بگیریم که این عامل باعث شده نجات در اینجا با صیغه افعال بیاید، باید قرینه تقابل با «أغرقنا» را در نظر بگیریم؛ چون ما اساساً از این طریق فهمیدیم که نجات در اینجا، نجات از غرق شدن است.
تازه خود همین چندان نمی‌تواند دلیل بر این باشد که ما این را به صیغه افعال بیاوریم. اما اگر بخواهیم یک عاملی را در نظر بگیریم، همین عامل معنوی است که بالاخره با «أغرقنا» در مقابل هم قرار گرفته‌اند و این به ما فهمانده که این نجات از غرق شدن است؛ و هم تناسب ظاهری و رعایت سنخیت الفاظ؛ اینکه یک وزن و آهنگ مناسبی در آیات و بین آیات فراهم شود، اقتضا کرده که چنین بیان شود.
سؤال:
استاد: کلمه بحر را به دنبال «أغرقنا» آورده است. …. نگفته و أنجیناکم من البحر …. این با آن «أغرقنا» که بعدش آمده، معلوم می‌شود که «أنجینا» نجات از غرق شدن است. چون «فرقنا بکم البحر» لولا این جهت، باز می‌توانست یک معنای دیگری از آن فهمیده شود.
۵. «آل فرعون»
ما قبلاً هم درباره کلمه آل فرعون توضیح دادیم؛ الان نمی‌خواهیم به آن جهت اشاره کنیم، لکن نکته‌ای که خوب است در اینجا به مناسبت نجات و غرق از آن سخن بگوییم، این است که آیا آل فرعون و همچنین آل موسی، شامل خود آنها هم می‌شود یا نه. اینجا که می‌فرماید «و أغرقنا آل فرعون»، منظور از آل فرعون، آیا فرزندان و پیروان فرعون است یا خود فرعون هم مشمول این عنوان هست؟ یعنی کأن خداوند تبارک و تعالی می‌خواهد بفرماید ما خود فرعون و همه فرزندان و پیروان او را غرق کردیم. ظاهر این آیه به قرینه نقل‌هایی که پیرامون این داستان شده و برخی آیات دیگر که در مواضع دیگر بیان شده، این است که آل فرعون شامل خود فرعون هم می‌شود و آنها را هم دربرمی‌گیرد؛ چه اینکه در مورد موسی هم این چنین است. در مورد فرعون در سوره اسراء این چنین آمده است: «فَأَغْرَقْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ جَمِيعًا» ؛ اینجا خداوند تبارک و تعالی تصریح می‌کند که ما فرعون و همه کسانی که همراه او بودند را غرق کردیم. چنانچه در مورد موسی می‌فرماید: «وَأَنْجَيْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِينَ» ، ما موسی و هرکسی که همراه با موسی بود را نجات دادیم و همه را حفظ کردیم.
بنابراین منظور از آل فرعون در اینجا، خود فرعون و همه کسانی است که همراه او بودند، بدون استثنا؛ «و أغرقنا آل فرعون» یعنی فرعون و همه کسانی که همراه با او به تعقیب موسی و پیروانش پرداختند، همه غرق شدند. منتهی این منافاتی با این ندارد که کسانی که در آن ماجرا حاضر نبودند و در جاهای دیگر زندگی می‌کردند، آنها باقی مانده باشند. «فَأَغْرَقْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ جَمِيعًا»، همه کسانی را که همراه او بودند شامل می‌شود. البته در مورد تعداد افرادی که همراه با فرعون بودند یا افرادی که همراه با موسی بودند، اعدادی ذکر شده که بعضاً مبالغه آمیز به نظر می‌رسد؛ مثلاً در برخی روایات که برخی جوامع روایی اهل‌سنت آن را نقل کرده‌اند، تعداد همراهان فرعون مثلاً صدها هزار نقل شده است. جمعیت قوم بنی‌اسرائیل زیاد بود؛ آنهایی که توانستند همراه موسی حرکت کنند و به سمت بحر بروند، آنها همگی نجات پیدا کردند، اما این جای بحث است که آیا کسی هم باقی ماند، آیا بنی‌اسرائیل همگان همراه موسی به حرکت درآمدند؟ بعید است که یک قومی که در یک منطقه وسیع پراکندگی داشتند و جمعیت زیادی بودند، همه حرکت کرده باشند، اما بر فرض هم که این چنین باشد، همه نجات پیدا کردند. فرعون و همه یاران و پیروانش غرق شدند، اما این منافات ندارد با اینکه بعضی از پیروان فرعون هم باقی مانده باشند و به دلیلی نتوانستند فرعون را همراهی کنند. آنها قطعاً مشمول «أغرقنا» نیستند؛ «فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ»، یعنی موسی و من معه را نجات دادیم، و فرعون و من معه را غرق ساختیم؛ مگر کسانی که همراهی نکرده بودند با این دو.
در بخش مفردات واژه خاصی که نیاز به توضیح داشته باشد، نداریم.
بحث جلسه آینده
اما در تفسیر این آیات، از این جهت هم توضیح مبسوطی نیاز ندارد؛ فقط برخی نکات اینجا هست که ان‌شاءالله در ادامه اشاره می‌کنیم. اینکه این آیه به بزرگترین نعمت خدا نسبت به بنی‌اسرائیل یا بزرگترین نعمت خدا برای حضرت موسی اشاره کرده، این را دارد به مسلمانان بیان می‌کند. ما اولاً عظمت این نعمت را باید شرح بدهیم که این نعمت از چه جهت عظمت داشته است؛ ثانیاً پیام‌ها و نتایجی که از یادآوری این نعمت برای مسلمانان خواهد بود، چیست. یعنی به یهودیان زمان پیامبر می‌فرماید این را به یاد بیاورید، این معلوم است که این برای پدران و آباء و اجداد اینها بوده و نه خود اینها؛ اما برای مسلمانان چه درس و پیامی دارد، این را جلسه آینده عرض خواهیم کرد.
نظرات