جلسه بیست و نهم
آیه ۴۳ _ تکلیف سوم: «وارکعوا مع الراکعین» _ دو پرسش و پاسخ آنها _ دو مطلب مستفاد از آیه
۱۴۰۰/۰۹/۳۰
جدول محتوا
تکلیف سوم: «وَارکعوا معَ الراکعین»
در آیه ۴۳ سه تکلیف ذکر شده است؛ «إقامۀ الصلاۀ»، «ایتاء الزکاۀ» و «وارکعوا معَ الراکعین». به حسب ظاهر این بخش از آیه امر می‌کند به رکوع همراه رکوع کنندگان.
دو پرسش
یک سوال این است که با توجه به اینکه رکوع جزیی از اجزاء نماز است و قبلا امر به اقامه نماز شده بود، چرا دوباره به جزیی از اجزاء نماز امر می‌کند؟ پس سوال و پرسش این است که اساسا چرا امر به یک جزیی از اجزاء نماز بعد از امر به خود صلاۀ شده است؟
سوال دوم این است که چرا در میان همه اجزاء نماز فقط رکوع ذکر شده؟ اجزاء دیگری هم برای نماز وجود دارد، چه از امور جوارحی و چه از امور جوانحی. مهمترین مسئله پیرامون این بخش از آیه پاسخ به این دو پرسش است.
پاسخ به پرسش اول
اما اینکه چرا با وجود امر به إقامه صلاۀ مجددا فرموده «وارکعوا مع الراکعین»، پاسخ این است که اینجا با توجه به شاهدی که عرض می‌کنیم، اساسا مطلب دیگری غیر از امر به صلاۀ مقصود است. لذا ما این را به عنوان تکلیف سوم مطرح می‌کنیم. آن تکلیف سومی که اینجا مد نظر است، جماعت است. یعنی ابتدا امر به قامه نماز می‌کند و به دنبال آن بحث زکات مطرح می‌شود و مطلب سوم که خیلی اهمیت دارد، این است که نماز را به جماعت بخوانید. اینجا میخواهد ترغیب کند مخاطبین را به نماز جماعت، لذا میفرماید «وارکعوا مع الراکعین». این خودش نشان دهنده این است که خداوند یک تکلیف دیگری را دارد ذکر می‌کند. میگوید نمازهایتان را به جماعت برگزار کنید. پس این مطلب تکرار تکلیف اول نیست، بلکه بحث ترغیب به جماعت است.
پاسخ به پرسش دوم
رکوع در اینجا به این جهت ذکر شده که نماز یهودیان رکوع نداشته. یعنی آنها هم نماز داشته اند و دارای اجزاء و شرایطی بوده، اما تفاوت اساسی از نظر شکل بین نماز یهودیان و مسلمین در مسئله رکوع است چون آنها رکوع نداشتند. ظاهرا سجده داشتند و قاعدتا نیت هم داشتند، لذا اگر رکوع در اینجا ذکر شده عمدتا به این جهت است.
تکلیف به جماعت هم برای این است که آنها جماعت نداشتند. یعنی عبادات و نماز آنها به صورت فرادی برگزار می‌شد و اینطور نبود که به جماعت برگزار کنند.
پس ذکر رکوع اشاره به این دارد که آنها رکوع نداشتند و ذکر «مع الراکعین»، به این جهت است که نماز آنها به صورت فرادی برگزار می‌شد. لذا این‌ها باعث شده که این در قالب یک تکلیف مستقل ذکر شود و در میان اجزاء نماز رکوع اختصاص به ذکر پیدا کند.
البته دو جزء از اجزاء نماز از سایر اجزاء مهمتر است. مهمتر نه به این معنا که بقیه مهم نیستند، بلکه از جزء اول که نیت باشد تا جزء آخر که سلام باشد لازم است و اگر نماز از روی قصد و عمد فاقد یکی از این‌ها باشد ارزش و اعتباری ندارد.
به هر حال خداوند متعال در آیات متعددی به این دو جزء اشاره کرده، یعنی مسئله رکوع و سجود. مانند آیه: «یا أیها الّذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا». اینجا در حقیقت دارد نماز را مورد امر قرار میدهد، اما به جهاتی به این دو جزء که برترین اجزاء نماز است اشاره کرده است. گاهی از نمازگزاران تعبیر به راکع و ساجد شده است. «تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا». آنجا نمی‌گوید تراهُم مصلّین، بلکه میفرماید «تراهم رکّعاً سجّدا»، شما آنها را رکوع کنندگان و سجده کنندگان میابید که به دنبال فضل و رضوان خداوند تبارک و تعالی هستند.
پس علت اینکه در بین این دو جزء برتر رکوع ذکر شده، این است که آنها سجده داشتند و رکوع نداشتند. این باعث شده که بگوید «وارکعوا مع الراکعین». یعنی اگر بخواهیم این تکلیف را اینجا در قالب دیگری بیان کنیم، کأن خداوند میفرماید صلّوا معَ المصلّین. اول فرموده «أقیموا الصلاۀ»، بعد فرموده «آتوا الزّکاۀ»، حال میفرماید «صلّوا مع المصلّین»، یعنی با جماعت نماز بخوانید، فرادی نباشد، مجتمع باشید. این تکلیف سومی است که در این آیه ذکر شده است.
دو مطلب مستفاد از آیه
غیر از این نکاتی که عرض شد، گفتیم از آیه ۴۳ دو مطلب را می‌توان استفاده کرد.
مطلب اول
اینکه کفار مکلف به فروع هستند از این آیه استفاده می‌شود. ما توضیح دادیم که وقتی به کفار میفرماید «أقیموا الصلاۀ»، «آتوا الزکاۀ» و «وارکعوا مع الراکعین»، دارد کفار را به این فروع مکلف می‌کند. ما این را قبلا هم اشاره کردیم و این با دو تکلیف بعدی هم ثابت می‌شود.
مطلب دوم
با توجه به برخی آیات (که اشاره ای هم قبلا به آنها داشتیم)، این سه تکلیف در حقیقت ارکان و پایه های حکومت الهی را تشکیل میدهند. البته ارکان حکومت الهی منحصر در این‌ها نیست، در کنار این‌ها امر به معروف و نهی از منکر هم یکی از مهمترین این ارکان هستند. در سوره حج میفرماید: «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ». اقامه نماز و ایتاء زکات در این آیه هم ذکر شده و از اموری است که خداوند تبارک و تعالی در توصیف کسانی که خداوند به آنها قدرت و مکنت میدهد، به عنوان اولین گام هایی که بعد از تشکیل حکومت انجام میدهند، ذکر کرده است. اما اینکه این دو یعنی إقامه صلاۀ و ایتاء زکات دو تکلیفی هستند که هم انسان ها به حسب وظیفه فردی باید آن را امتثال و اتیان کنند و هم وظیفه حکومت الهی است. حکومت اسلامی وظیفه دارد نسبت به اقامه صلاۀ و ایتاء زکات گام بردارد. حالا کیفیت آن امری دیگر است، بالاخره مخاطبان این آیه یعنی یهودیان از طرف خداوند تبارک و تعالی مکلف شدند به اتیان به این سه تکلیف که این دو اهمیت دارند و قهرا در فرض حکومت الهی و اسلامی هم مسئله جماعت و نماز جماعت اهمیت پیدا می‌کند.
البته روایاتی در کتاب های روایی وارد شده که مثلا بعضی از مواردی که در این آیه ذکر شده یا توسعه در مصادیقش داده، مثلا در مورد زکات فرضا روایت داریم که زکات منحصر در انفاق مالی نیست و دامنه بسیار وسیع تری دارد، لذا اگر توسعه را بپذیریم، آنگاه «آتوا الزّکاۀ» شامل آن مصادیق هم می‌شود.
یا مثلا اینکه منظور از «وارکعوا مع الراکعین» چه کسانی است. آیا افرادی خاص مد نظر اند یا به عموم مسلمین نظر دارد؟ در روایات بعضا «مع الراکعین» تطبیق شده بر برخی مانند رسول خدا و امیرالمؤمنین. قهرا آنچه که در روایات در ذیل این آیه ذکر شده و مواردی برای آن ذکر شده مانند پیامبر، در واقع تطبیق است نه تفسیر و بین این دو فرق است.
تفسیر این است که مثلا بگوییم منظور از راکعین فقط این‌ها هستند. اما گاهی راکعین تطبیق شده بر پیامبر، حال یا به عنوان فرد اعلی و یا به عنوان برخی مصادیق که در روایات به آن اشاره شده. اما معنایش این نیست که آیه مختص به این‌ها باشد.
آیه ۴۴
«أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ». این آیه را انشاءالله در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.
نظرات