جلسه ۲۶ – PDF

جلسه بیست و ششم

آیه ۴۳ _ معنای اجمالی آیه _ ارتباط آیه با آیات قبل و بعد _ تکلیف اول: اقامه صلوه _ معنای صلوه در آیه

۱۴۰۰/۰۹/۲۲

آیه ۴۳

«وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ».
میفرماید شما اقامه نماز کنید و ایتاء زکات داشته باشید و همراه رکوع کنندگان هم رکوع داشته باشیم.

معنای اجمالی آیه

اگر بخواهیم تصویری اجمالی از این آیه ارائه دهیم، می‌گوییم در حقیقت خداوند تبارک و تعالی امر می‌کند به بنی اسرائیل و یهودیان اعم از عالمان و عامه مردم که شما به اقامه نماز بپردازید و زکات بدهید یا به تعبیر دقیق تر ایتاء زکات داشته باشید و رکوع شما همراه سایر رکوع کنندگان باشد.
این آیه واژه خاصی که نیاز به توضیح در این مقام داشته باشد ندارد. البته بحث اقامه، صلاۀ، ایتاء، زکات و رکوع که در آیه مورد استفاده قرار گرفته اند، از جهاتی احتیاج به توضیح دارند، اما اینکه بخواهیم ابهامی را از این واژها برطرف کنیم ابهامی ندارد. اقامه معلوم است که به معنای برپا داشتن است، نه انجام یک فعل خاص. معنای صلاۀ هم که معلوم است. معنای ایتا هم به یک معنا نظیر اقامه است؛ ایتاء زکات غیر از اعطاء زکات است که این هم باز به نوعی به همان جهتی که اقامه به آن اشاره دارد، اشاره می‌کند. معنای رکوع هم معلوم است.
لذا از نظر واژگان، در این آیه واژه خاصی وجود ندارد که محتاج تبیین باشد.

ارتباط آیه با آیات قبل

اما از نظر ارتباط با آیه قبل و بعد، باید عرض شود در آیه قبل خداوند تبارک و تعالی چند امر و نهی داشت. «آمنوا بما أنزلتُ مصدّقاً لما مَعَکم» امر به ایمان به قرآن، پیامبر و حقایق دین و همچنین امر به رهبت، امر به تقوا در کنار نهی از اموری که بیان شد. بالاخره چند امر و نهی در آیه قبل ذکر شد. متعلق اوامر و نواهی در آیات قبل مربوط به اصول اعتقادی و بعضی از فروع و شعب آن بود. اینکه مثلا ایمان بیاورید، و بعد در کنارش فرمود: «لا تَشتَروا بآیاتی ثمَناً قلیلا»، مربوط به حوزه اعتقادات و باور های دینی است. چون قبل از این اوامر و نواهی که در آیه ۴۱ و ۴۲ بیان شد، سخن از اصول سه گانه اعتقادی بود، یعنی توحید، نبوت و معاد. سپس بحث از ایمان و باور قلبی پیش آمد. اکنون امر می‌کند به سه عمل مهم دینی؛ اینکه می‌گوییم سه عمل مهم دینی، باید توضیح داده شود که چرا در میان همه اعمال و مناسک دینی، این سه ذکر شده است. اول باید دید منظور از این‌ها چیست تا چرایی آن را بیان کنیم. به هر حال فعلا در این حد که ارتباط این آیه با ماقبل روشن شود، باید عرض کنیم اینجا کأن خداوند متعال بعد از بیان لزوم باور صحیح به سه اصل توحید، نبوت و معاد و بعد از امر به ایمان به خداوند و پیامبر و روز جزاء، وارد عرصه بیان تکالیف دین می‌شود. یعنی کأن بعد از اینکه اعتقاد پیدا کردید، ایمان آوردید، حال میفرماید اقامه نماز کنید، ایتاء زکات داشته باشید و همراه رکوع کنندگان به رکوع بپردازید. این بیانی اجمالی برای ارتباط این آیه با آیات قبل بود. یعنی عرصه مناسک دینی را فی الجمله برای یهودیان تبیین می‌کند.
حال عمده این است که ببینیم اساسا این سه تکلیف چیست و چرا ذکر شدند.

تکلیف اول: اقامه صلوه

تکلیف اول اقامه صلاۀ است و بعد به دو تکلیف دیگر می‌پردازیم.
میفرماید: «أقیموا الصلاۀ». چند پرسش در رابطه با این تکلیف مطرح است. اینکه اولا منظور از صلاۀ در اینجا چیست؟ ثانیا معنای اقامه صلاۀ چیست؟ و ثالثا چرا در صدر تکالیف برای کسانی که دعوت می‌شوند به اسلام اقامه صلاۀ قرار داده شده؟ اولین تکلیفی که برای یهودیان بعد از آن مقدمات میفرماید، «أقیموا الصلاۀ» است. چرا این اولین تکلیف قرار داده شده؟

معنای «صلوه» در آیه

در مورد صلاۀ در این آیه دو احتمال وجود دارد:
۱. یک احتمال اینکه منظور از صلاۀ خصوص همین نمازی است که مسلمانان می‌خوانند و اینجا دارد امر می‌کند به اینکه شما هم مانند مسلمانان نماز بخوانید.
۲. احتمال دیگر این که امر به نماز به معنایی که در بین همه ادیان الهی وجود دارد.
هر دو احتمال طرفدارانی دارد و برخی از مفسرین به آن ملتزم شده اند.
احتمال اول
بنابر نظر برخی از مفسرین از جمله صاحب تفسیر المنار اینجاخداوند تبارک و تعالی دارد به نماز امر می‌کند و منظورش از نماز نه نمازی است که مسلمانان می‌خوانند، بلکه می‌خواهد توجه دهد به آن حقیقت و روح نماز که در همه ادیان وجود دارد. لذا نمی‌خواهد بگوید که شما مانند مسلمانان نماز بخوانید و همانطور که آن‌ها مثلا این افعال را انجام می‌دهند، شما هم همانگونه انجام دهید، بلکه می‌خواهد بگوید همان نمازی که شما داشتید و پیش از شما ادیان ابراهیمی دیگر داشتند، الان بر شما لازم است به حقیقت و روح آن نماز توجه کنید. به عبارت دیگر دارد به اصل خضوع و خشوع و تضرع در برابر خداوند تبارک و تعالی اشاره می‌کند.
مؤید این احتمال کلامی است که راغب اصفهانی در این رابطه ذکر کرده است. راغب اصفهانی می‌گوید: در بعضی از آیات قرآن سخن از اقامه تورات و انجیل به میان آمده است. مثلا در سوره مائده خداوند تبارک و تعالی میفرماید: «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَی شَيْءٍ حَتَّی تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ». به اهل کتاب بگو شما هیچ چیزی نیستید، شما بر چیزی قرار ندارید مگر اینکه اقامه تورات و انجیل کنید.
و یا در دو آیه قبل از این آیه خداوند میفرماید: «وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ». اقامه تورات و انجیل به چه معناست؟ اقامه تورات و انجیل یعنی اینکه حق تورات و انجیل ادا شود و یا به تعبیر دیگر آنچه که در تورات و انجیل گفته شده به منصه ظهور برسد و بدان عمل شود. مثلا الان وقتی می‌گوییم اقامه قرآن، اقامه قرآن یعنی به آنچه که در قرآن گفته شده عمل شود و سعی شود این در بین مردم جاری و ساری باشد. اقامه تورات و انجیل هم به این معناست، لذا اگر خداوند تبارک و تعالی به این‌ها میفرماید «أقیموا الصلاۀ»، منظور اقامه همان نمازی است که در تورات و انجیل داشتند و در همه ادیان هم بود که توجه به آن حقیقت است و آنهم جز تسلیم و خضوع و خشوع در برابر پروردگار متعال نیست.

احتمال دوم

اما دیدگاه رایج تر این است که صلاۀ در اینجا به معنای همان نمازی است که مسلمانان می‌خوانند و به نظر می‌رسد این دیدگاه رجحان دارد بر دیدگاه اول به چند دلیل.

شواهد ترجیح احتمال دوم

۱. معنا ندارد بعد از اینکه خداوند تبارک و تعالی به آن‌ها امر کرده به ایمان به «بما أنزَلتُ به» و پیش از آن دعوت به اسلام کرده و اینکه «تلبیس الحق بالباطل» نکنید، و اینکه کتمان حق نکنید، و قبل از آن دعوت به اصول سه گانه اعتقادی کرده، بیاید بفرماید «أقیموا الصلاۀ» و منظورش هم روح صلاۀ باشد که در همه ادیان ابراهیمی مشترک است. این شاهد مهمی است که قطعا مانع از حمل صلاۀ بر معنایی غیر از همین معنایی است که بین مسلمین متداول است.
۲. اینکه در ادامه همین آیه فرموده: «و ارکعوا مع الراکعین»، یعنی با رکوع کنندگان رکوع کنید. رکوع به حسب ظاهر به عنوان جزیی از اجزاء نماز است. ظاهر معنای رکوع این است و این رکوع فقط در این نماز موجود است. بعلاوه اینکه خود یهود هم که نماز داشتند، نماز آن‌ها بدون رکوع بوده است و شکل نماز آن‌ها متفاوت بود و رکوع نداشتند. لذا «و ارکعوا مع الراکعین» با توجه به نکاتی که گفته شد، ایجاب می‌کند که امر به نماز در حقیقت امر به همین نمازی باشد که مسلمانان می‌خوانند. مگر اینکه بگوییم «و ارکعوا مع الراکعین» اساسا به معنای دیگری است و اشاره به نماز و یا به تعبیر دقیق تر جماعت در نماز ندارد، بلکه به اصل رکوع که به معنای خشوع نسبت به خدا است دارد اشاره می‌کند. البته این احتمالی است که ظاهر آیه خیلی با آن مساعد نسیت. پس اگر ما «و ارکعوا مع الراکعین» را چنانچه خواهیم گفت به معنای امر به جماعت در عبادت و نماز بدانیم، می‌تواند قرینه ای باشد بر اینکه صلاۀ در اینجا به معنای نمازی است که مسلمانان می‌خوانند و البته اگر «و ارکعوا مع الراکعین» را به این معنا بگیریم، مستلزم تکرار هم نیست. یعنی کسی نگوید وقتی گفته شده «أقیموا الصلاۀ» پس چرا دوباره می‌گوید «و ارکعوا مع الراکعین». اگر هم آن درباره نماز است و هم این، پس کأن تکلیف تکرار شده است. چون مسئله این است که در اولی امر به اقامه نماز شده که خواهیم گفت اقامه صلاۀ به چه معناست، اما در اینجا امر به یک مسئله مهمی شده که نه تنها در نماز بلکه در غیر نماز هم تبلور پیدا می‌کند و آن هم مسئله جماعت است. البته در «و ارکعوا» امر به رکوع شده و رکوع هم جزیی از نماز است. اما حیثی که اینجا مد نظر است معیت با رکوع کنندگان است که اشاره به مسئله جماعت دارد. لذا تکرار هم نیست و کأن امری دیگر است. بنابراین منظور از نماز در اینجا همان نماز مسلمین است.
۳. اساسا معنا ندارد که اهل کتاب و یهودیان مکلف شوند به حکمی که منسوخ شده. بالاخره نمازی که آن‌ها می‌خواندند با آمدن اسلام و پیامبر منسوخ شده، آنگاه دیگر معنا ندارد خداوند بعد از اینکه آن‌ها را دعوت به اسلام می‌کند، به کاری امر کند که منسوخ شده. پس همانطور که اکثر مفسرین هم اینجا بیان کرده اند، معنای صلاۀ قطعا همان صلاۀ معروف و مصطلح بین مسلمین است؛ یعنی اینجا به اقامه همان نماز امر می‌کند.

بحث جلسه آینده

اما اقامۀ الصلاۀ یعنی چه؟ اینجا نمیفرماید صلّوا، بلکه می‌گوید «أقیموا الصلاۀ» چه اینکه در بسیاری از آیات قرآن اساسا این امر درباره نماز بکار برده شده که باید در جلسه آینده توضیح داده شود.