بحث در یکی از مستحباتی است که در مسأله هشتم مطرح شده و آن این بود: «و منها: أن يسأل اللّه تعالى أن يرزقه ولدا تقيا مباركا زكيا ذكرا سويا». سؤال این بود که چطور اینجا به عنوان یک امر مستحب، دعایی در هنگام مواقعه وارد شده که ضمن آن، درخواست ولد و فرزند ذکور آمده است. عرض شد این استحباب مطلق نیست؛ یعنی آنچه که مسلّماً می‎توان اینجا گفت، آن است که ممکن است این استحباب در یک فرض و شرایط خاصی باشد؛ یا به حسب حال افراد متفاوت باشد. توجیهاتی از این قبیل می‎توانیم برای آن ذکر کنیم.

اما عمده این است که به روایات که مراجعه می‎کنیم، در روایات مرتبط با این مسأله، کلمه «ذکراً» نیامده است. در متن عروه نیز مرحوم سید(ره) وقتی به این مستحب اشاره می‎کند، فقط کلمه «ولداً صالحاً» دارد. عبارت مرحوم سید در مسأله ۱۰ عروه چنین است: «يستحب عند الجماع الوضوء و الاستعاذة و التسمية و طلب الولد الصالح السوي»، فرزندِ صالحِ مستوی الخلقة؛ یعنی سالم باشد و نقصانی در او نباشد. در اینجا اشاره‎ای به مذکر بودن نکرده است. در روایات نیز چنین نکته‎ای ذکر نشده است؛  از جمله این روایت:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: «إِذَا أَرَدْتَ الْجِمَاعَ‏ فَقُلِ‏ اللَّهُمَ‏ ارْزُقْنِي وَلَداً وَ اجْعَلْهُ تَقِيّاً زَكِيّاً لَيْسَ فِي خَلْقِهِ زِيَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ وَ اجْعَلْ عَاقِبَتَهُ إِلَى خَيْرٍ».

دو یا سه حدیث دیگر هم در اینجا ذکر شده است که درباره دعاهایی است که هنگام جماع و قبل از جماع، است؛ ولی در آنها کلمه «ذکر» و «مذکر» یا مشابه آن نیامده است.

سؤال:

استاد: عرض شد که در این روایاتی که اینجا هست، کلمه «ذکرا» نیست. حالا اگر روایات دیگری هم باشد، باید بررسی شود. اما روایاتی که مربوط به همین بخش است و درباره همین ادعیه است، چنین چیزی ندارد. این روایت هم که خواندیم «إِذَا دَخَلْتَ‏ بِأَهْلِكَ‏ فَخُذْ بِنَاصِيَتِهَا وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ … فَإِنْ قَضَيْتَ لِي مِنْهَا وَلَداً فَاجْعَلْهُ مُبَارَكاً تَقِيّا مِنْ شِيعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)» در اینجا هم کلمه «ذکر» نیست. چند روایت دیگر هم ذکر شده که در آنها چنین کلمه‎ای نیامده است. عرض شد که مرحوم سید در عروه نیز به عنوان یک مستحب عند الجماع، «طلب الولد الصالح السوی» را ذکر کرده و «ذکرا» در آن ذکر نشده است.

لذا به نظر می‎رسد اولی این است که ذکر بودن در متن وارد نشود. این به حسب افراد فرق می‎کند، به حسب فرهنگ‎ها فرق می‎کند؛ مثلاً کسی دختر بیشتر دوست دارد و یک کسی پسر بیشتر دوست دارد و یا برای کسی فرق نمی‎کند. اینکه این را به عنوان یک امر مستحب در اینجا ذکر کنیم، به نظر می‎رسد وجه چندانی نداشته باشد.

در ادامه یک مستحب دیگر نیز ذکر می‎کنند و آن اینکه: «و منها أن يكون على وضوء سيما إذا كانت المرأة حاملا».  مستحب است که با وضو این کار را صورت دهد، مخصوصاً اگر زن حامله باشد.

امام(ره) فرمودند: «للخلوة بالمرأة مطلقا و لو في غير الزفاف آداب، و هي بين مستحب و مكروه». مستحب آن ذکر شد و حال می‎رسیم به آداب مکروهه: «و أما المكروهة: فيكره الجماع في ليلة خسوف القمر»، جماع در هنگام شبِ خسوف قمر مکروه است. در اینجا بحث آن است که آیا در هنگام خسوف یا در شبی که خسوف واقع می‎شود مکروه است. عبارت ظهور در این دارد که در شبی که خسوف قمر واقع می‎شود، کراهت دارد؛ نمی‎گوید وقت خسوف القمر. «و يوم كسوف الشمس»، درباره کسوف خورشید نیز نمی‎گوید وقت الکسوف بلکه می‎گوید «یوم الکسوف»؛ چون ممکن است کسوف شمس یک ساعت طول بکشد اما ایشان می‎گوید در کلّ آن روز مکروه است. «و يوم هبوب الريح السوداء و الصفراء و الزلزلة»، و روزی که بادهای سیاه و زرد وزیدن می‎گیرد؛ همچنین روزی که در آن زلزله واقع می‎شود.

ممکن است یک بخشی از اینها به عوامل طبیعی برگردد؛ بالاخره آن لحظه‎ای که کسوف و خسوف واقع می‎شود یا آن لحظه‎ای که زلزله اتفاق می‎افتد، مبتنی بر مقدماتی است و یک عوارضی دارد. یعنی نمی‎توانیم بگوییم قبل و بعد از اینها هیچ فعل و انفعالی در عالم واقع نمی‎شود. لذا می‎فرماید مجموع این اوقات کراهت دارد.

یک نکته دیگر نیز وجود دارد و آن اینکه حالات روحی انسان هنگام مواجهه با این امور فرق می‎کند؛ اضطراب‎ها و استرس‎هایی برای انسان پیش می‎آمد [مخصوصاً در گذشته] که این اضطراب‎ها و استرس‎ها مشکل درست می‎کند. در جلسه قبل هم اشاره شد که اینکه اموری به عنوان مستحب و اموری دیگر به عنوان مکروه ذکر شده، همه برای آن است که زمان انعقاد نطفه، زمان بسیار مهمی در فرهنگ اسلامی است. این برای آن است که اهتمام شود و مثل غذا خوردن و مثل کارهای عادی تلقی نشود. این یک امر مهمی است؛ از اینجا یک انسان می‎خواهد تکون پیدا کند. لذا هر چه از نظر روحی و جسمی سالم‎تر و کامل‎تر باشد، بهتر است. اینها همه برای آن است که پدر و مادر را از نظر روحی و جسمی برای یک اتفاق مهم مهیا کنند.

«و عند غروب الشمس حتى يذهب الشفق»، جماع هنگام غروب خورشید تا زمانی که آن سرخی برود، مکروه است. «و بعد طلوع الفجر إلى طلوع الشمس، و في المحاق». آخر ماه قمری می‎گویند ماه در محاق رفته است. «و في أول ليلة من كل شهر ما عدا شهر رمضان»، شب اول هر ماه به جز شب اول رمضان. «و في ليلة النصف من كل شهر و ليلة الأربعاء، و في ليلتي الأضحى و الفطر»، شب عید فطر و شب عید قربان.

«و يستحب ليلة الاثنين و الثلاثاء و الخميس و الجمعة»، شب دوشنبه، شب سه شنبه و شب پنجشنبه و شب جمعه. «و يوم الخميس عند الزوال، و يوم الجمعة بعد العصر»، در این زمان‎ها مستحب است. «و يكره الجماع في السفر إذا لم يكن معه ماء يغتسل به»، اگر آب ندارد که با آن غسل انجام دهد، مکروه است که این کار را انجام دهد. «و الجماع و هو عريان‌ و عقيب الاحتلام قبل الغسل»، در حالی که عریان باشند، مکروه است. همچنین بعد از آن که محتلم شده، قبل الغسل مکروه است. «نعم لا بأس بأن يجامع مرات من غير تخلل الغسل بينها و يكون غسله أخيرا»، اشکالی ندارد به اینکه چندین بار و بدون اینکه بین آنها غسل کرده باشد، جماع کند و غسل را در آخر قرار دهد. «لكن يستحب غسل الفرج و الوضوء عند كل مرة»، شستن عورت و نیز وضو در هر مرتبه مستحب است. «و أن يجامع و عنده من ينظر إليه»، مکروه است اینکه مجامعت کند در حالی که کسی ناظر است. یعنی کسی حضور دارد؛ «حتى الصبي و الصبية»، هرچند دختربچه یا پسربچه باشد.

سؤال:

استاد: آنچه که حرام است، النظر الی العورتین است. اما فرض کنید کسی حضور دارد و چیزی که مرتکب حرام باشد را نمی‎بیند؛ فقط اصل اجتماع و تحرکات اینها را می‎بیند؛ این مکروه است. بله، آن عنوان دیگری است. می‎گوید مکروه است که در جایی که کسی حضور دارد و ناظر است.

 «و الجماع مستقبل القبلة و مستدبرها»، رو به قبله  پشت به قبله. «و في السفينة»، و در کشتی. «و الكلام عند الجماع بغير ذكر اللّه، و الجماع و هو مختضب أو هي مختضبة»، اینکه حنا بسته باشند – چه زن و چه مرد- . «و على الامتلاء من الطعام»، در حالی که شکمش از غذا پُر است.

سؤال:

استاد: آن چیزی که ابتدا فرمودند، مربوط به زمان‎ها بود. ابتدا زمان‎هایی که در آنها مستحب است. بعد از آن، از حیث حالات. مستحب و مکروه در زمان‎های خاص؛ مستحب و مکروه در حالات خاص. دو موضوع است؛ اولی درباره ازمنه است و دومی درباره احوال است. اول مستحب و مکروه جماع در زمان‎ها را گفت و بعد در مورد احوال می‎گوید.

ادامه بحث: امام صادق(ع) فرموده‎اند: «ثلاث يهدمن البدن و ربما قتلن»، سه چیز است که بدن را خراب می‎کند و چه بسا بدن را می‎کشد و برای سلامتی مضر است. «دخول الحمام على البطنة، و الغشيان على الامتلاء، و نكاح العجائز»،  یکی اینکه با شکم پر به حمام برود؛ دیگر اینکه با شکم پر مجامعت کند و سوم ازدواج با پیرزن‎هاست.

«و يكره الجماع قائما»، ایستاده جماع کردن مکروه است. «و تحت السماء، و تحت الشجرة المثمرة، و يكره أن تكون خرقة الرجل و المرأة واحدة»، کراهت دارد آن دستمالی که مرد و زن با آن خود را پاک می‎کنند، یکی باشد. «بل يكون له خرقة و لها خرقة»، هر کدام جداگانه. «و لا يمسحا بخرقة واحدة»، با یک پارچه و دستمال، مبادرت به پاک کردن نکنند. «فتقع الشهوة على الشهوة»، این باعث شهوت بر شهوت می‎شود. «ففي الخبر إن ذلك يعقب بينهما العداوة»،  این باعث می‎شود که بین آنها دشمنی و عداوت ایجاد شود.

اینها همه در روایات آمده و اگر بخواهید می‎توانید به من لایحضر الفقیه و هم وسائل الشیعه مراجعه کنید.

سؤال:

استاد: منظور این است که این موجب آن می‎شود که یک افراطی در این ناحیه صورت بگیرد. اما این چه حکمتی دارد را ما نمی‎دانیم. اینکه موجب عداوت و دشمنی می‎شود، ممکن است کسی بپرسد که این چه ربطی دارد. فرق دوشنبه و سه شنبه چیست؟ ما نمی‎دانیم. یا مثلاً اول همه ماه‎ها مکروه است الا اول رمضان. این را می‎شود مقداری تصویر کرد اما عمده آن است که اینها تعبد است.

همان طور که می‎دانید، این رساله به عنوان رساله حقوق شناخته شده است. در این رساله حدود ۵۰ یا ۵۱ حق برشمرده شده است. ما نمی‎خواهیم تفصیلاً به مقدمات این بحث بپردازیم؛ اما اجمالاً دو مطلب را قبل از ورود به شرح کلمات امام سجاد(ع) باید توضیح دهیم. یکی اینکه معنای حق چیست؟ دوم اینکه منشأ حق چیست؟ امام سجاد(ع) در اینجا کلمه حق را بیش از ۵۰ بار تکرار کرده‎اند؛ حق الله علی الناس، حق الناس علیهم، حق الناس علی نفسه. سه قسم از حقوق در اینجا مطرح شده است: حق خدا بر بندگان، حق انسان‎ها بر یکدیگر، حق انسان بر خودش.

حق به چه معناست؟ می‎خواهیم ببینیم در اینجا چه معنایی از حق مورد نظر است؟ در لغت شاید حدود بیست معنا برای حق ذکر شده است. مهم است که در مورد یک کلمه چنین گستردگی معنایی داشته باشد. از صدق، عدالت، ثبوت و یقین گرفته تا مرگ، دوراندیشی، مطابقت با حق و واقع. اما در بین همه معانی که برای حق گفته‎اند، شاید سه معنا شهرت بیشتری دارد و بیشتر استفاده شده است؛ یعنی اگر بخواهیم معانی حق را احصا کنیم و کاربرد واژه حق را در معانی مختلف بشماریم، گزافه نیست که بگوییم حق در این سه معنا، بیش از سایر معانی استعمال شده است. یکی ثبوت، که اگر معنای وصفی آن را درنظر بگیریم، به معنای ثابت است. الحق أی الثابت. دیگری سلطنت، سیطره و سومی هم مطابقت با واقع؛ وقتی می‎گوییم یک چیزی حق است، یعنی مطابق با واقع است. این سه معنا از سایر معانی در لغت بیشتر استعمال شده است.

اما معنای اصطلاحی واژه حق از الفاظی است که در علوم مختلف، معانی مختلفی پیدا کرده است. حق در فلسفه و عرفان به یک معنا در فقه و کلام به یک معنا؛ در حوزه علوم سیاسی به یک معنا؛ در وادی حقوق یک معنا دارد. من یک گزارش اجمالی از معنای اصطلاحی حق ذکر می‎کنم.

در فلسفه و حکمت، چندین معنا برای حق ذکر شده است؛ شاید هفت یا هشت معنا برای حق آمده است. اما مرحوم صدرالمتألهین در اسفار، چهار معنا برای حق ذکر کرده‎اند؛ عبارت ایشان چنین است: «وَ أما الحق فقد یعنی به الوجود فی الأعیان مطلقاً، فحقیه کلِّ شیء نحو وجوده العینی، و قد یعنی به الوجود الدائم، و قد یعنی به الواجب لذاته، و قدیفهم عنه حال القول و العقد من حیث مطابقتهما لما هو واقع فی الأعیان، فیقال: هذا قول حقّ، و هذا اعتقاد حقّ».  ایشان می‎گوید حق چهار معنا دارد؛

۱. وجودِ به معنای هستی است. یعنی به طور کلی هستی در عالم اعیان را، حق می‎گویند. حق آن چیزی است که وجود دارد و تعیّن پیدا می‎کند؛ لذا می‎فرماید: «فحقیه کلِّ شیء نحو وجوده العینی». همه موجودات این عالم حق‎اند به این معنا که وجود عینی دارند.

۲. وجود دائم و همیشگی و مستمر است.

۳. واجب الوجود؛ حق یعنی خدا. خدا فقط حق است و غیر او حق نیست.

۴. مطابقت با آنچه که واقع در اعیان است. لذا می‎گوییم قول حق یا اعتقاد حق، یعنی قولی که با واقعیت در اعیان، مطابقت دارد؛ اعتقادی که با واقعیت در اعیان، مطابقت دارد.

به غیر از این چهار معنا که در فلسفه و در بین فیلسوفان مسلمان مطرح است، معانی دیگری هم گفته شده  است؛ از جمله اینکه حق آن چیزی است که هر چیزی شایستگی رسیدن به آن را دارد. یا چیزی که یک غایت عقلی داشته باشد. حدوداً هفت یا هشت معنا در دایره علوم عقلی و فلسفه برای حق گفته‎اند.

در دایره فقه، چند معنا برای حق ذکر کرده‎اند؛

۱. سلطنت فعلیه (که در مکاسب حتماً خوانده‎اید و مرحوم شیخ به آن اشاره کرده‎اند؛ آنجا که بحث حق و حکم را مطرح می‎کنند).

۲. ملکیت ولی یک مرتبه ضعیف از آن. بعضی‎ها می‎گویند حق یک سلطنت است؛ برخی می‎گویند حق یک مرتبه ضعیف از ملک است، مثل مرحوم سید که در حاشیه مکاسب چنین عقیده‎ای دارد که حق یک مرتبه ضعیفی از ملک است.

۳. برخی معتقدند حق، خودِ سلطنت و ملک نیست بلکه از آثار و لوازم سلطنت است. البته خود سلطنت از آثار و لوازم ملک است. حق نیز از آثار و لوازم سلطنت است؛ لذا مع الواسطه از آثار و لوازم ملک محسوب می‎شود. در حقیقت کأنّ حق را یک اعتباری می‎دانند که دارای آثار مخصوصی است. این در مورد حق خیار و حق شفعه ذکر می‎شود. به هر حال اگر بخواهیم عصاره نظر فقها و معنای اصطلاحی حق را در دایره فقه بدانیم، بیشتر باید همین چند معنا را ذکر کنیم؛ یا یک نحو از سلطنت یا یک مرتبه ضعیفه‎ای از ملک.

در حقوق نیز حق را به چندین معنا ذکر کرده‎اند؛

۱. شاید در بین معانی‎ای که علمای علم حقوق مخصوصاً در دوران اخیر گفته‎اند، این معنا شایع تر است که حق عبارت است از یک اقتداری که قانون به اشخاص می‎دهد تا بتوانند کاری را انجام دهند.

۲. یا مثلاً یک امر اعتباری که دارای پشتوانه قانونی است.

۳. یا مثلاً گفته‎اند حق یک نفعی است که از سوی قانون به حمایت از اشخاص می‎پردازد.

علی أی حال این تعاریف مورد بحث و بررسی و اشکال هم قرار گرفته؛ اما اجمالاً می‎توان گفت حق برای انسان در علم حقوق، چیزی است که یک نوع اقتدار و آزادی عمل به شخص می‎بخشد؛ یا به تعبیر دیگر یک امتیاز و نفع متعلق به اشخاص است؛ وقتی می‎گوییم این شخص حق دارد، یعنی یک امتیاز است و یک نفعی دارد که متعلق به اوست. این امتیاز و نفعی که وجود دارد، مانع از آن است که دیگران دسترسی به آن پیدا کنند.

به هر حال یک مفهوم اعتباری است که یک امتیاز و اقتدار و منفعتی را برای صاحب خود ایجاد می‎کند، به پشتوانه قانون؛ چه قانون شرع و چه قانون بشری. در علم سیاست نیز حق به چند معنا وارد شده؛ در علم اخلاق هم چند معنا برای آن ذکر شده است. قرآن و روایات هم معانی مختلفی را برای حق ذکر کرده‎اند.

«الحمد لله رب العالمین»