جلسه پنجاه و پنج
آیه هفتم- معارف سوره حمد- وجه اهمیت سوره حمد
۱۸/۰۲/۱۳۹۶
عرض کردیم تفسیر سوره حمد تا به اینجا تقریباً تمام شد، اکنون یک جمع بندی از مطالبی که در این سوره بیان شده است، داریم و سپس به چند نکته دیگر هم اشاره خواهیم کرد.پ
معارف سوره حمد
به طور کلی اگر بخواهیم معارفی که در سوره حمد بیان شده است را ذکر کنیم می‌توانیم بگوییم سوره حمد به چند مطلب اساسی اشاره کرده است:
مطلب اول: مطلب اول توحید است، یعنی مهم‌ترین نکته¬ای که در سوره حمد بیان شده است مسئله توحید است، هم توحید ذاتی، هم توحید افعالی و هم اثبات وحدت معبود. در هر سه شعبه به مسئله توحید اشاره شده است.
اما توحید ذاتی به غیر از آن مطالبی که در ابتدای تفسیر سوره گفتیم، لفظ «الله» که علم است برای ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه و ذاتی که همه نواقص واقعی و ادراکی از او سلب شده اشاره به توحید ذاتی دارد. این اولین نکته¬ای است که در سوره حمد به آن اشاره شده است.
دوم توحید افعالی است، توحید افعالی به خصوص از کلمه«رب العالمین» استفاده می‌شود، چه اینکه عرض کردیم «عالمین» به معنای عوالم و کل ما سواالله است و به حسب این آیه خداوند تبارک و تعالی مربی همه این عالم و موجوداتی است که در این عوالم است، غیر خدا هیچ نقشی در تربیت و مربی بودن در این عالم ندارد.
شعبه سوم توحید، توحید در پرستش است، آنجایی که به خداوند عرض می‌کنیم«ایاک نعبد و ایاک نستعین»، فقط تو را عبادت می‌کنیم و فقط از تو استعانت می¬جوییم، این دلالت می‌کند بر حصر پرستش در خداوند و وحدت معبود، این اولین مطلبی است که در این تفسیر بیان شد، یعنی آنچه که به مبداء مربوط است.
مطلب دوم: مطلب دومی که در این سوره به آن پرداخته شده مسئله معاد است، وقتی نمازگزار می‌گوید «مالک یوم الدین» اشاره به معاد دارد.
این دو رکن مهم‌ترین ارکان شریعت محمدی هستند. یکی مبداء و دیگری معاد، البته در شرایع و کتب آسمانی گذشته هم مبداء و معاد همیشه دو رکن مهم بوده است.
مطلب سوم: وقتی درخواست هدایت به صراط مستقیم می‌کند با توجه به تفسیری که ما از صراط مستقیم ارائه کردیم، این به مسئله هدایت اشاره می¬کند. هم چنین به انبیاء پیشین، ادیان الهی گذشته و کتب آسمانی گذشته هم اشاره دارد. چه اینکه گفتیم صراط کسانی که خدا به آنها نعمت داده است، حداقل یکی از مصادیق آن صراط انبیاء است، پس انبیاء به معنای عام، در همه اعصار و زمان¬ها در صراط مستقیم بوده¬اند و پیامبر اکرم هم کامل¬ترین دین و جامع¬ترین کتاب را آوردند و خود ایشان هم خاتم پیامبران می‌باشند، پس این به نوعی می‌تواند متضمن اشاره به انبیاء و نبوّات و کتب آسمانی گذشته باشد، چون همه آنها در صراط مستقیم یکسان هستند، هرچند هرچه جلوتر آمد کامل¬تر و جامع¬تر شده است.
توضیح مطلب
این مهم‌ترین ارکان سوره حمد است، اگر ما بخواهیم همه قرآن را بررسی کنیم عمده مطالب قرآن پیرامون این اصول است، مبداء معاد و نبوت به معنایی که شامل همه انبیاء شود، ارکان ادیان الهی بوده است، اصول معارف قرآن هم اینها است، هرآنچه که در قرآن گفته شده است، از اخلاقیات و معارف و از احکام حول این سه محور است و به این سه محور باز می‌گردد، اینها معارف سه¬گانه اصلی قرآن است که با ذکر تمثیل و شاهد و ذکر بعضی قضایا و مسائل جانبی آن در کل قرآن بیان شده است، برای همین هم است که از سوره حمد به عنوان امّ الکتاب نام می¬برند، اگر به سوره حمد امّ الکتاب یا فاتحة الکتاب می‌گویند برای این است که سوره حمد اجمالی از معارف کل قرآن است، متضمن آن اصول و خطوطی است که در قرآن بیان شده است، در واقع در سوره حمد و درآغاز قرآن خطوط ترسیمی معارف الهی را بیان می‌کند، به این جهت به آن امّ الکتاب می‌گویند.
سوال: چگونه سوره حمد به روز قیامت اشاره می¬کند.
صراط مستقیم وقتی منطبق بر صراط کسانی است که خداوند به آنها نعمت داده است به این معنا است که آنگونه که اینها زندگی کرده¬اند و آنگونه که اینها با خدا و مردم و طبیعت رابطه داشته¬اند، ما هم این گونه باشیم و این بهترین روش برای ارائه نقشه راه است یعنی به مردم می‌گوید که ما از شما می‌خواهیم این چنین باشید، اگر خداوند می‌خواست بگوید صراط مستقیم یعنی صراط عدل، صراط انصاف، صراط ادب، صراط عبودیت، خیلی قابل فهم و لمس نبود، اما به جای اینکه فهرستی از فضیلت¬ها و اخلاق انسانی و الهی را ردیف کند و از ما بخواهد که شما این چنین باشد، یک مدل در اختیار ما می‌گذارد و می‌گوید انسان کامل این است، صراط مستقیم یعنی صراط کسانی که خداوند به آنها نعمت داده است، و ما باید آنها را بشناسیم، به استناد برخی دیگر از آیات قرآن گفتیم یعنی انبیاء، شهداء، صدیقین و صالحین.
به این جهت است که می¬گوییم همه معارف قرآن در این سوره حمد گنجانده شده است. لذا اخلاقیات هم گنجانده می‌شود چون به صراط مستقیم و صراط منعمین مربوط می‌شود، اگر قصص و داستان¬های امم گذشته هم ذکرشده برای این است که عبرتی برای ما شود، که صراط مغضوبین و ضالین و کسانی که خداوند به آنها غضب کرده است و کسانی که از راه هدایت خارج شده¬اند، سرانجام آن چیست و صراط کسانی که خداوند به آنها نعمت داده است کدام است و سرانجام آن چگونه است.
لذا واقعاً بدون اغراق و هیچ¬گونه مبالغه¬ای می‌توانیم بگوییم رئوس کلی معارفی که از ابتدا تا انتهای قرآن بیان شده در سوره حمد آمده است، در هفت آیه فقط رئوس گفته شده است. آن محورهای کلی یا توحید است یا معاد است یا نبوت که در سوره حمد آمده است، بقیه امور که به نوعی شعب و شاخه¬های مربوط به این سه اصل هستند دیگر در اینجا قرار نیست بیاید و در اینجا فقط محورها بیان شده است.
پس اصول اعتقادی و احکام و اخلاق در قرآن ذکر شده و به نوعی می‌توانیم بگوییم این همان صراط مستقیم و صراط منعمین است.
پس اگر بخواهیم معارف سوره حمد را دسته بندی کنیم می‌توانیم بگوییم همه معارف قرآن در سوره حمد مورد اشاره قرار گرفته است.
وجه اهمیت سوره حمد
خود این مسئله دریچه¬ای می‌شود به سوی این نکته که توجه کنیم، اهمیت سوره حمد در چه حد می‌باشد و چرا این¬همه فضایل برای سوره حمد ذکر شده است، یعنی این ریشه فضایل سوره حمد است، ما یک عنوانی داریم بنام «فضائل السور»، فضائلی که برای سوره¬های قرآن است و آثاری که برای سوره¬های قرآن مترتب می‌شود، در مورد سوره حمد با توجه به اشتمال بر این معارف به ضمیمه بعضی از امور جانبی و فرعی، اهمیت خاصی به این سوره می¬دهد، شروع سوره حمد با «بسم الله» و نام خدا، بعد حمد و ثنا و ستایش خداوند تبارک و تعالی، آن هم با تاکید بر اوصاف خاص، گفتیم بجای «الحمدلله رب العالمین» می‌توانست وصف دیگری را بیان کند اما«رب العالمین» را بیان کرده است، وقتی که ابتداء می‌کند به اسم خدا با «الله»، وصف «رحمن» و «رحیم» را آورد، خودِ ذکر این اوصاف و نیز حمد ثناء خداوند تبارک وتعالی با اتم صفات، جامع¬ترین و کامل¬ترین و تام¬ترین اوصاف، این نکته مهمی است، به دنبال آن اظهار بندگی در برابر آن عظمت که این اشاره دارد به اینکه بالاترین مقام انسانیت، مقام عبودیت است، در برابر آن عظمت وقتی سخن از عبادت «ایاک نعبد» و استعانت از آن ذات مقدس است، در واقع می‌خواهد اشاره کند به اینکه برترین موقعیت برای یک انسان عبودیت است در برابر خدا و هرچه این کم رنگتر شود از ارزش¬های انسانی کم می‌شود، این خیلی مهم است که چه مقدار ما عبودیت و تسلیم و بندگی و خضوع در برابر آن ذات با عظمت داریم و چقدر برای خودمان در برابر آن ذات حساب باز می‌کنیم، هرکسی خود را هیچ بداند به عالی¬ترین مرتبه انسانی رسیده است، اما به هر میزانی که برای خود حساب باز کند و خود را به حساب بیاورد و «من» را ببیند به همان میزان از ارزشهای انسانی او کاسته می‌شود، لذا شما میبنید، انسان¬های کامل، انبیاء شاهدان اعمال، صالحین و صدیقین، در عبودیت بی نظیر بوده¬اند، اینها فانی فی الله بوده¬اند و خودی نمی¬دیدند و به همین دلیل است که به مقام قرب الهی رسیده¬¬اند، و اصلاً قرب به خداوند تبارک و تعالی جز با عبودیت و بندگی حاصل نمی‌شود، اینکه از خداوند استعانت بجوییم، استعانت برای دفع ضررها و جلب منافع، اینکه از خدا طلب هدایت به صراط مستقیم کنیم، اینها نکاتی است که در ابتدای قرآن، سوره حمد را از یک ویژگی و امتیاز خاصی برخوردار کرده است، این¬ها باعث شده که سوره حمد یک فضائل مهمی پیدا کند.
پس اشتمال بر معارف قرآن به نحو اجمال و اینکه متضمن معارف قرآن در این مختصر می‌باشد، این سوره را از سایر سور ممتاز کرده است. دیگر اینکه ضمن بیان این معارف در واقع مناسبات انسانی را با او سامان می¬دهد، مبنای مناسبات انسانی با خدا در این سوره ترسیم شده است، خطوط اصلی تعالی انسانی در این چند آیه ترسیم شده است، اینکه ادب عبودیت و نحوه گفتگو با خداوند را به انسان یاد می¬دهد، اینکه حمد و ثنا با خدا کند و بداند او «رب العالمین» است، بداند «مالک یوم الدین» است، اینکه اگر بخواهد به سعادت و عالی¬ترین مراتب انسانی برسد تنها با هدایت و عنایت خداوند ممکن است، اینکه شروع حرکت انسان و منتهای حرکت او باید معلوم باشد، صراط مستقیم، صراطی است که باید در آن طی مسیر کند، از بیراهه مغضوبین و بیراهه ضالین خودش را دور کند، این یک نقشه راه کلی است، یک نقشه راه است برای انسان که مبداء چیست و معاد چیست و اینکه چگونه باید از این مبداء به سوی آن معاد برود، اینکه در این دنیا چگونه باید زندگی کند تا به عالی¬ترین موقعیتی که برای یک انسان ممکن است برسد، این نقشه راه است، خدا واحد است، فقط او باید پرستیده شود، معادی وجود دارد که در آن روز همه چیز مورد محاسبه قرار می‌گیرد، بعد از اینکه اینها را بداند، آنوقت باید بداند چگونه می‌تواند در آن روزی که باید به اعمال و رفتار و گفتار و کردار او رسیدگی شود، سربلند باشد و قرب به حق تعالی پیدا کند، راه، راه کسانی است که خداوند به آنها نعمت داده است، همین اول کار انسان باید از خداوند این را بخواهد که راه آنها را به او نشان دهد و به آن راه هدایت کند.
اینکه شما می¬بینید این سوره در هر نماز باید خوانده شود، یعنی روزانه پنج مرتبه واجب است سوره حمد قرائت شود، بی جهت نیست، در نماز مستحبی هم همینطور، سوره حمد وجود دارد، دلیل این همه تاکید بر قرائت این سوره و این که با اعمال و عبادات ما ممزوج شده است چیست؟ این به غیر از سفارشاتی است که برای قرائت سوره حمد در مواقع و مواضع خاص شده است، اگر یک محاسبه معمولی کنیم در بسیاری از اعمال واجب ما قرائت سوره حمد آمده است، این برای این است که این سوره اجمالی از همه حقایق و معارف الهی است، برای این است که در این سوره تاکید به درخواست هدایت بر صراط مستقیم شده است، و اینکه انسان هر روز باید این را برای خود یادآوری کند و هر روز از خدا بخواهد که او را به صراط مستقیم هدایت کند، چون هر روز انسان در معرض راه و بیراه قرار می‌گیرد، چون هر لحظه در معرض گزینش راه و بیراهه واقع می‌شود، در لحظه لحظه اوقات زندگی ما این خطر است که انسان به بیراهه برود، در واقع صراط مستقیم طیف وسیعی است از گزینه¬های درست انتخاب ما در مواقع و مواضع مختلف زندگی. اینگونه نیست یک کلیتی از راه و صراط را اختیار کنیم و بعد از پذیرش کلی راه آن هم بصورت اسمی، دیگر در مقام عمل هرگونه خواستیم رفتار کنیم، صراط مستقیم یعنی در حقیقت نحوه زندگی انبیاء، نبی مکرم اسلام و اهل بیت او. این نحو زندگی همه چیز را در بر می‌گیرد، ما چون هر روز در معرض این امتحان و آزمون هستیم بنابر این باید هر روز این را از خدا بخواهیم و مدام تاکید و یادآوری کنیم تا مبادا از آن غفلت شود.
بحث جلسه آینده
این اجمالی از معارف و مطالبی که در مورد سوره است، یکسری روایات داریم که برخی از فضیلت¬ها و آثار این سوره اشاره کرده است که ان¬شاءالله بیان خواهیم کرد.
نظرات