جلسه هفتم – ادله منکرین استناد نهج البلاغه به علی(ع) – دلیل چهارم و پنجم و ششم و بررسی آن‎ها

بحث در ادله مخالفان استناد نهج البلاغه به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) است، تاکنون سه دلیل از ادله این گروه را ذکر و مورد نقد و بررسی قرار دادیم و بطلان آن‎ها را ثابت کردیم.

طولانی بدون خطبه‎ها حاکی از آن است که نهج البلاغه از علی(ع) نیست. چون:

اولاً: برخی از خطبه‎های نهج البلاغه مثل خطبه قاصعه و خطبه اشباح  و نیز بعضی از نامه‎های نهج البلاغه مثل نامه‎ای که حضرت به مالک اشتر نوشتند و معروف به عهدنامه مالک اشتر شده، بسیار طولانی است و خود طولانی بودن برخی از خطبه‎ها و نامه‎ها دلیل بر این است که این نامه‎ها و خطبه‎ها از حضرت نیست. زیرا در آن زمان مرسوم نبود که خطبه یا نامه به صورت طولانی نوشته شود و اساساً سخنوران بلیغ و فصیح چنین عمل نمی‎کردند.

ثانیاً: با توجه به برخی گزارشات که حکایت از حفظ خطبه‎های حضرت علی(ع) توسط مردم دارد، بدیهی است که حفظ خطبه‎های طولانی کار بسیار مشکلی است. زیرا در آن زمان مردم چندان اهل کتابت و نوشتن نبودند، توانایی خواندن و نوشتن نداشتند، لذا نوعاً سخنان و مطالب دیگران را حفظ می‎کردند. لذا سخنرانی که به مقتضای بلاغت سخن می‎گفته، باید حال مخاطب را رعایت می‎کرد تا خطبه طولانی نشود یا سخن طولانی نگوید. پس طولانی بودن خطبه‎ها خودش شاهدی است بر اینکه نهج البلاغه از حضرت علی(ع) نیست.

این دلیل نیز ماننند سه دلیل قبل ناتمام است. زیرا در این دلیل دو تالی فاسد برای طولانی بودن برخی خطبه‎ها و نامه ذکر شده است:۱. طولانی بودن مخالف روش متعارف در آن عصر بوده است. ۲.  با توانمندی و ظرفیت مردم در آن دوره سازگاری ندارد.

هر دو محور قابل پاسخ است.

در محور اول که در آن زمان این روش مرسوم نبوده است: پاسخ این است که:

اولاً: ابتدائاً باید ببینیم معنای بلاغت و فصاحت چیست؟ به طور مسلم فصاحت و بلاغت در آن عصر مطلبی بوده که مورد توجه سخنوران و مخاطبان آنان بوده است و در آن زمان ادب عربی خالی از این فنون نبوده است، بلاغت یعنی به مقتضای حال سخن گفتن، یکی از اقتضائاتی که در سخنوری قابل توجه است این است که در جایی که اقتضاء می‎کند کلام طولانی شود و در جایی که اقتضا می‏کند کلام کوتاه شود. لذا نفس طولانی سخن گفتن در آن دوره عیب محسوب نمی‎شد. وقتی بلاغت به عنوان یک عنصر متعارف مورد توجه بوده است، پس چنانچه کسی در جایی که اقتضاء می‎کرد طولانی سخن بگوید، طولانی سخن گفته، امر غیر متعارفی انجام نداده بلکه عمل او مطابق با بلاغت بوده است.

‎ثانیاً: نمونه‎هایی از طولانی سخن گفتن در همان عصر وجود دارد که نقض بیان مستدل است. از جمله خود سحبان بن وائل (که در جلسه قبل اشاره‎ای به سرگذشت او داشتیم) گاهی در مجلس معاویه بعد از پایان نماز ظهر مشغول خطابه می‎شد و تا هنگام نماز عصر یعنی چند ساعت سخنرانی می‎کرد و کسی آن‎را برخلاف بلاغت نمی‎دانست.

ثالثاً: تنها برخی از خطبه‎های امیرالمومنین(ع) طولانی است نه تمام خطبه‎های ایشان. اگر نهج البلاغه را مورد بررسی قرار دهیم شاید چیزی حدود ده خطبه طولانی در آن وجود داشته باشد وگرنه بسیاری از خطبه‎ها و حکمت‎ها و نامه‎های حضرت کوتاه است. هر جا اقتضا کرده، طولانی سخن می‎گفتند و هر جا مقتضی کوتاه سخن گفتن بوده است، سخنرانی و خطابه را طولانی نمی‎کردند.

بنابراین اگر ما به لحاظ مشکل اول بخواهیم نتیجه بگیریم که این سخن و این کلمات از حضرت علی(ع) نیست با این ادله می‎توانیم بطلان آن را ثابت کنیم.

محور دوم یعنی این که در آن زمان بین مردم نوشتن مرسوم نبوده است و قهراً حفظ خطبه‎های طولانی کار آسانی نبود، لذا چگونه ممکن است مردم این خطبه‎های طولانی را حفظ کرده باشند و سینه به سینه به دست سید رضی رسیده باشد، پاسخش معلوم است. چون:

اولاً: در گذشته گفتیم بعضی از اصحاب خاص حضرت علی(ع) بخاطر اهمیت سخنان حضرت معمولاً سخنان ایشان را یادداشت می کردند، نام چند نفر را نیز بردیم از جمله زید بن وهب و کمیل بن زیاد؛ مثلا زید کتابی به عنوان «خطب امیرالمؤمنین» نوشته بودند. شیخ صدوق در توحید و مرحوم کلینی در کافی هم نقل کردند که از حارث اعور پرسیدند «آیا تو فلان خطبه را یادداشت کردی؟ گفت بله، من خطبه‎ای از حضرت در توصیف پروردگار نوشته‎ام و آن را بر دیگران املاء کردم» .

پس نوشتن خطبه‎های حضرت توسط برخی از اصحاب خاص آن حضرت طبق برخی نقل‎های تاریخی وجود داشته است و برخی این خطبه‎ها را یادداشت می‎کردند.

ثانیاً: بعضی از اشخاص از قوت حافظه بالایی برخوردار بودند. مثلا ابن عباس کسی است که درباره او نوشته‎اند که چنانچه مطلبی را برای اولین بار می‏شنید آن را حفظ می‎کرد. حالا هم بعضی هستند که وقتی مطلبی را برای اولین بار می‎شنوند سریعاً حفظ می‎شوند. در زمان حضرت علی(ع) برخی از افراد از حافظه بالایی برخوردار بودند و همان موقع که این مطالب را می‎شنیدند آن‎ها را حفظ می‎کردند.

لذا اینکه بگوییم چون مردم سواد نوشتن و خواندن نداشته و توانایی حفظ خطبه‎های طولانی را نداشتند پس باقی ماندن خطبه‎ها تا عصر سید رضی قابل توجیه نیست، اشکالش با این دو نکته و دو مطلبی که عرض کردیم کاملا روشن می‎شود که:

اولاً: کسانی بودند که این خطبه‎های طولانی را می نوشتند.

ثانیاً: برخی از افراد با قدرت حافظه فوق العاده قوی خودشان این خطبه‎ها را حفظ می‎کردند. نامه‏ها که مکتوب بود و کلمات قصار نیز به خاطر مردم می‎ماند.

به علاوه فقط تعداد خاصی از خطبه‎ها طولانی است و با ملاحظه این نکاتی که بیان شد مشکلی نمی‎تواند ایجاد کند.

لذا مجموعا به نظر می‎رسد که دلیل چهارم نمی‎تواند مدعای مستدل را ثابت کند.

در اینکه نهج البلاغ دارای نثر مسجع است تردیدی نیست. نهج البلاغه مملو از آرایش‎های ادبی و صنایع لفظی و معنوی است. این نثر آمیخته با سجع و آرایش‎های ادبی حاکی از این است که این کلمات از حضرت علی(ع) نیست. زیرا ادب عربی بعد از دوران امام علی(ع) با این فنون آشنا شد، بویژه در دوره عباسیون، لذا این مطلب خود شاهد و دلیل دیگری است که نهج البلاغه از حضرت علی(ع) نیست. سخنی که در دورانی گفته می‎شود که در آن دوران متعارف نیست، خودش بهترین دلیل است بر اینکه استنادش به شخصی در آن عصر ناتمام است.

اگر نهج البلاغه را با کلمات صحابه دیگر مقایسه شود، معلوم می‎شود. هیچ یک از صحابه اینگونه صحبت نکرده‎اند. اگر چنین چیزی رواج داشت باید حداقل دیگران با این سبک و سیاق سخن می‏گفتند ولی در این میان تنها حضرت علی(ع) اینگونه سخن گفته است و لذا به برخی می‎گویند: این کتاب از امیرالمؤمنین نیست.

این دلیل نیز باطل است زیرا:

اولاً: اندک تأملی در قرآن کریم به ما ثابت می‎کند که نثر مسجع در قرآن به کار رفته است. خود قرآن در بعضی از سوره‎ها با سجع و سخن آهنگین و موزون با مردم سخن گفته است، مثل سوره شمس، طور و نجم که به طور واضح مسجعند.

ثانیاً: در احادیث نبوی بعضا سخن گفتن مسجع مشاهده می‎شود. بعضی از این احادیث را ابی ابی الحدید در شرح نهج البلاغه بیان کرده است.  دو نمونه را بیان می‏کنم.

نمونه اول: وقتی پیامبر وارد مدینه شد این جمله را فرمود:«أيها الناس أفشوا السلام وأطعموا الطعام وصلّوا بالليل والناس نيام تدخلوا الجنة بسلام» این یک نثر مسجع است، سجع آهنگی است که در نثر به کار می‎رود. این کلام تمامش آهنگین است، سلام طعام، ارحام، نیام است، این کلام از رسول گرامی اسلام است.

نمونه دوم: در روایت دیگری از رسول خدا(ص) وقتی از او درباره حیا از خداوند سؤال می‎شود، می‎فرماید: « إنما الاستحياء من الله أن تحفظ الرأس‏ و ما وعى‏ و البطن‏ و ما حوى‏ و تذكر الموت‏ و البلى‏ و من‏ أراد الآخرة ترك‏ زينة الحياة الدنيا.»

پس اگر اقتضاء می‎کرد، رسول خدا نیز مسجع صحبت می کرد. لذا اینکه ادعا می‎شود در دوران حضرت علی(ع) نثر مسجع رواج نداشت، نقض روشن و آشکار از خود قرآن و احادیث پیامبر(ص) دارد.

ثالثاً: به غیر از متون دینی در اشعار و سخنوران عرب موارد زیادی است که به صورت مسجع سخن گفتند. از جمله خود سحبان بن وائل، که شعراء بزرگ فارسی زبان او را به فصلاحت و بلاغت ممتاز دانسته‎اند. مثل سعدی، ناصرخسرو و خاقانی. سحبان (م۵۴ و۵۶ ه ق) هم قبل از اسلام را درک کرده است و هم بعد از اسلام را. اگر مسجع صحبت کردن در آن دوران متعارف نبود چطور در کلمات چنین ادیبانی مشاهده می‎شود.

رابعاً: امیرالؤمنین همیشه مسجع سخن نگفته است. بلکه گاهی از اوقات به اقتضاء مخاطبین و مجلس به این نحو سخن گفته است او یک سخنران بلیغ بود، یعنی اقتضاء حال را در نظر می‏گرفت، گاهی کلام او بلیغ است ولی سجع در آن به کار نرفته است. سید رضی خود ادیب بود و اشتیاق به این سنخ از سخنان حضرت داشت و بنای او بر این بود که سخنان مسجع و آهنگین حضرت را گردآوری کند، لذا بیشتر به این سنخ از سخنان حضرت توجه کرده است. همان‎طور که قبلاً گفتیم، نهج البلاغه تمام سخنان حضرت علی(ع) را در بر ندارد و بسیاری از سخنان حضرت در نهج البلاغه نیامده است.

خامساً: در خود نهج البلاغه کلام غیر مسجع کم نیست، این‎طور نیست که همه خطبه‎ها ونامه‎های حضرت مسجع و آهنگین و موزون باشد.

بنابراین با توجه به مطالبی که گفتیم این دلیل نیزتمام نیست.

در نهج البلاغه گاهی توصیف‎های دقیقی از برخی حیوانات شده است که یا اساسا در آن زمان در حجاز این حیوانات موجود نبودند و کسی اینها را نمی‎شناخته و یا رسم نبوده که یک سخنور بلیغ به توصیف دقیق مثلا مورچه و ملخ و خفاش بپردازد. به هر حال این توصیف دقیق خود حاکی از این است که نهج البلاغه نمی‎تواند سخنان حضرت علی(ع) باشد، بلکه این کلمات نوعا در دوران بعد از امام علی(ع) و بعد از نهضت ترجمه که آثار ایرانی و یونانی به زبان عربی ترجمه شد، به متون عربی راه پیدا کرد و سید رضی هم این کلمات را در این کتاب آورده است. لذا این سخنان نمی‎تواند سخن حضرت علی(ع) باشد.

مثلا ایشان در مورد طاووس در خطبه ۱۶۵ اینطور می فرماید:« وَ مِنْ‏ أَعْجَبِهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ‏ الَّذِي أَقَامَهُ فِي [أَحْسَنِ‏] أَحْكَمِ تَعْدِيلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِي أَحْسَنِ تَنْضِيدٍ بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَه… »

ببینید چقدر زیبا طاووس را توصیف کرده است، می‏فرماید: «از عجیب‎ترین مرغان طاوس است که آن را در استوار ترین شکل ایجاد کرده و رنگ‎هایش را در نیکوترین مرحله نظام داد با بالی که رنگ های آن را به هم پیوست و دمی که آن را دراز و کشیده گردانید، چون به جانب طاووس ماده رود، آن را باز کند به طوری که بر سرش سایه اندازد… »

این توصیف‏ها با توجه به ادبیات آن دوران به حضرت علی(ع) نمی‎خورد، لذا این سخنان از حضرت علی(ع) نیست.

این دلیل هم باطل است زیرا:

اولاً: این نحوه توصیف که در واقع محصول یک علم و دانش و احاطه به موجودات است از امیرالمؤمنین(ع) بعید نیست، با توجه به اعتقادی که ما داریم که علم او علم متخذ از رسول گرامی اسلام است و احاطه و اشراف به عالم هستی دارد.

ثانیاً: حضرت علی(ع) بر طبق گفته خودش از دوران طفولیت همراه پیامبر(ص) بود. به تعبیر خودشان من همچون بچه شتری همراه مادرش با پیامبر از این سو به آن سو می‎رفتم، هرجا او می‎رفت من به دنبال او بودم و او عَلَمهای زیادی از مکارم اخلاق برای من برافراشت. کسی که اینچنین همراه و در معیت پیامبر(ص) بوده است چه بسا بخشی از دانش‎ها و علوم خودش را از پیامبر(ص) اخذ کرده است.

ثالثاً: با قطع نظر از این دو جهتی که عرض کردیم اصولا شخص دقیق النظر وقتی با یک پدیده و حقیقتی مواجه می‎شود به سرعت می‎تواند آن پدیده و حقیقت را تجزیه و تحلیل کند. انسان باهوش در مواجهه با یک حقیقت و موجود با تفکر و تأمل به سرعت به دنبال کشف امور مربوط به آن است. کسی که ذهن متوسط یا حتی پایینی دارد، اگر ساعت‎ها هم بنشیند و به چیزی نگاه کند، چیزی دستگیرش نمی‎شود.

در اینکه حضرت علی (ع) نبوغ و استعداد فوق العاده‎ای داشتند تردیدی نیست، همه اذعان داشتند که حضرت اهل تفکر و تعمق و تدبر بود. لذا چه اشکالی دارد که حضرت در برخورد با این حیوانات و تفکر و تأمل در آن‎ها توصیف خودش را از این موجودات برای مردم بیان کرده باشد. آن‏هم برای اینکه آن‏ها را به منشاء این عالم و مبداء هستی توجه دهد. یعنی ذکر عجائب و دقائق مربوط به این موجودات نه اینکه صرفاً خیال بافی یا داستان سرایی یا بیان یک نثر ادبی باشد، بلکه برای این بود که مردم را به تفکر و تأمل در نظام هستی و عالم هستی وادار کند و آن‎ها را به سوی مبداء هستی سوق دهد و اینکه بدانند این عالم موجد و پدیدآورنده‎ای دارد. این چه استبعادی دارد که یک شخص با استعداد در مواجهه با یک پدیده‎ای به توصیف آن بپردازد و آن را برای منظوری عقلایی توصیف کند. این مطلب با قطع نظر از آن دو جنبه‎ای است که در ابتدا بیان شد.

رابعاً: اینکه گفته شده است طاوس در آن زمان در عربستان نبود، درست است، ولی با توجه به رفت و آمدهایی که تجار و بازرگانان به نقاط دیگر داشتند و قهراً حکایت‎هایی که آن‎ها از مشاهداتشان داشتند، بعید نیست که مردم با طاوس آشنا بودند. شاهدش هم این است که نام بعضی از افراد در آن زمان طاوس گذاشته می شد مثل «طاوس بن یمانی». مثل اینکه کسی سفر برود و قتی بر می‎گردد از یک نوع میوه یا خوراکی یا موجودی که دیگران هم آن را ندیدند گزارشی بدهد و آن ‎را توصیف ‎کند. این وقتی به دفعات تکرار شود، قهراً مورد شناخت قرار می‎گیرد، لذا برای توصیف یک چیز لازم نیست حتما انسان آن را ببینید مگر ماه را ما دیده‎ایم که به راحتی آن را توصیف می‎کنیم؟ توصیفاتی که دانشمندان و دیگران از ماه می‎کنند باعث شده که ما نیز بتوانیم از ماه توصیفی داشته باشیم.

خامسا: در آن ایام مخصوصا در کوفه و مدینه به عنوان مرکز حکومت اسلامی هدایا و مالیات‎ها و سوغات از کشورهای مختلف می‎آوردند یعنی هم مسلمانان این هدایا را می‎آوردند و هم پادشاهان سایر کشورها گاهی چیزهایی را به عنوان هدیه می‎آورند. ممکن است از جمله هدایایی که مثلا آن ایام برای مرکز حکومت اسلامی آورده‎اند طاوس بوده است و شاهدش هم این است که امیرالمؤمنین می‎فرماید: «احیلک علی ذلک بالمعاینة»

امیرالمؤمنین می‎فرماید: «من از چیزی که دیده‎ام یعنی از طاووس بالعیان خبر می‎دهم و به شنیده‎ها حواله نمی‎دهم».

اساساً در اشعار کهن عربی حتی قبل از اسلام بعضاً طاوس توصیف شده است. اگر توصیف طاوس در عربستان اشکال داشته باشد در این اشعار هم نباید باشد. چطور اشکالی ندارد که شعرا طاوس را توصیف کنند اما نوبت به حضرت علی(ع) که میرسد بگوییم: چون در عربستان طاوس نبوده ولی در کلام حضرت علی طاووس توصیف شده است، پس معلوم است که این کلام حضرت علی(ع) نیست. این‎ها بهانه‎های بنی اسرائیلی است که مطرح می‎شود.

لذا دلیل ششم نیز به نظر ما نا تمام است.

دلیل هفتم