دروس

جلسه ۲۰ – PDF جلسه بيست قرّاء سبعه ۱۳۸۹/۱۲/۱۵   خلاصه جلسه گذشته بحث ما در قراءات سبع بود که به علل اختلاف قراءات اشاره کردیم و گفتیم اختلاف قراءاتی که در قرآن وجود دارد در مرحله اول از ناحیه­ی خود روات بوده که تحت تأثیر عواملی مثل لهجه و گویش روات و یا استناد به شهادت دیگران بوده است و در مراحل بعدی نبود نقطه و اعراب و سایر علائمی که مبیّن قرائت صحیح بودند باعث این اختلاف قراءات شد. قرّاء سبعه قراء سبعه کسانی هستند که ابن مجاهد قرائت آن­ها را از بین همه قراءات گزینش کرده است. این هفت قاری که قرائت آن­ها به عنوان قرائت­های رسمی قرآن شناخته شده عبارتند از: ۱) ابن عامر(م.۱۱۸ه.ق)، قاری شام

جلسه ۱۹ – PDF جلسه نوزدهم عوامل اختلاف قراءات ۱۳۸۹/۱۲/۱۰   اختلاف قراءات بحث دیگری که از جمله مباحث مقدماتی تفسیر محسوب می­شود و از مباحثی است که در فهم و تفسیر آیات قرآن تأثیرگذار است بحث اختلاف قراءات است که به عنوان قراءات سبع هم معروف می­باشد ـ این عناوین در کتب قرآنی با تعابیر مختلفی ذکر شده ـ ، اصل اختلاف قراءات مخصوصاً قرائت­های رسمی هفت­گانه چیزی است که الآن در قرآن قابل مشاهده است، قرائت قرآن از اموری بود که از ابتدا به عنوان یک امر مهم تلقی می­شد و به آن اهتمام داشتند و تعلیم می­دادند، اساتیدی بودند که به این کار اشتغال داشتند و در رأس کسانی که به تعلیم و ترویج قرائت قرآن می­پرداختند

جلسه ۱۸ – PDF جلسه هجدهم یکسان سازی قرآن ۱۳۸۹/۱۱/۲۶   خلاصه جلسه گذشته بحث در ادوار جمع و تدوین قرآن بود، عرض کردیم جمع اول در زمان پیامبر صورت گرفت، جمع دوم در دوره خلافت ابوبکر بود که عمده تلاش­هایی که برای جمع قرآن در این دوره صورت گرفت به صورت فردی و جداگانه بود و تعداد مصاحف در این ایام روز به روز افزایش پیدا می­کرد، استنساخ می­شد و این مصحف­ها بسته به جایگاه صاحبانش موقعیت­های متفاوتی داشتند مثلاً چون عبدالله بن مسعود در کوفه یک مرجعیتی داشت مصحف او در کوفه رواج داشت ، مصحف ابی بن کعب در مدینه، مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اَسود در دمشق مورد توجه بود، این اختلافاتی

جلسه ۱۷ – PDF جلسه هفدهم ادوار تدوین قرآن ۱۳۸۹/۱۱/۲۴   خلاصه جلسه گذشته بحث در بررسی کیفیت تدوین قرآن در دوره اول(زمان پیامبر) بود، رسیدیم به بحث از ویژگی­های مصحف علی(ع)، اکثر محققین بر این باورند که جمع و ترتیب بین سوره­ها بعد از پیامبر توسط امیر المؤمنین(ع) انجام شد. ایشان بعد از رحلت پیامبر شش ماه در منزل نشستند و کار جمع و تدوین قرآن را انجام دادند، در بسیاری از کتب ذکر شده که عکرمه می­گوید: اگر جن و انس جمع شوند و بخواهند مانند علی قرآن را جمع آوری کنند نمی­توانند [۱] . این مصحف با خط خود علی(ع) نوشته شده و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند و بعد هم دست

جلسه ۱۶ – PDF جلسه شانزدهم ترتیب سُوَر ۱۳۸۹/۱۰/۲۸   خلاصه جلسه گذشته عرض شد که جمع قرآن به معنای تدوین و نگارش قرآن در ادوار مختلفی اتفاق افتاده است، دوره اول در زمان خود پیامبر(ص) بوده و دوره بعد در زمان ابوبکر بوده و بعد از آن هم در زمان عثمان قرآن جمع­آوری شده البته تلاشی که به شکل عام برای جمع­آوری قرآن صورت گرفته در دوره سوم است وگرنه تلاش­های شخصی زیادی برای جمع قرآن انجام شده مثل جمع­آوری قرآن توسط امیرالمؤمنین(ع)، همچنین عرض شد که ترتیب آیات توقیفی است و در این جهت بین مسلمین اختلافی نیست و همه قبول دارند که ترتیب آیات با بیان و دستور خود پیامبر صورت گرفته است، اختلافی که وجود دارد

جلسه ۱۵ – PDF جلسه پانزدهم ترتیب آیات ۱۳۸۹/۱۰/۲۶   خلاصه جلسه گذشته تا اینجا دو بحث از مباحث تفسیر را ذکر کردیم یکی بحث از وحیانی بودن الفاظ قرآن بود و دیگری بحث اسباب النزول که به مناسبت اشاره­ای هم به موضوع سوره­های مکی و مدنی داشتیم، بحث سوم جمع قرآن است که این هم جزء مسائل مهم مربوط به تفسیر می­باشد چون مسئله­ی جمع قرآن متضمن مباحثی از جمله کیفیت تدوین قرآن، ترتیب بین آیات و سور و تناسب و ارتباط آیات با هم می­باشد لذا مسئله جمع قرآن هم به نوعی از مباحث مقدماتی تفسیر به حساب می­آید و در شناخت بهتر و فهم عمیق­تر آیات به ما کمک می­کند. کیفیت جمع قرآن جمع در قرآن و

جلسه ۱۴ – PDF جلسه چهاردهم نسبت اسباب النزول با تناسب آیات ۱۳۸۹/۱۰/۲۱   اختلاف در بعضی سور مختصری از بحث سوره­های مکی و مدنی باقی مانده که عرض می­کنیم. گفتیم از بحث­هایی که به بحث اسباب النزول مربوط است و در تفسیر و فهم آیات تأثیر دارد بحث از مکی و مدنی بودن آیات است، راجع به ملاک­های مکی و مدنی بودن صحبت شد و عرض شد که مجموعاً ۸۶ سوره به عنوان سُوَر مکی و ۲۸ سوره به عنوان سُوَر مدنی معرفی شده­اند، البته این بر طبق روایت ابن عباس و روایت جابربن زید است و به این معنا نیست که بین مکی و مدنی بودن سُوَر اختلافی واقع نشده، شاید از بین سُوَر قرآن در مورد ۳۰

جلسه ۱۳ – PDF جلسه سیزدهم مکی و مدنی بودن سور ۱۳۸۹/۱۰/۱۹   بحث ما در مورد تأثیر شناخت سوره های مکی و مدنی در فهم و تفسیر آیات قرآن بود، عرض کردیم برای اینکه روشن شود تا چه اندازه شناخت سوره های مکی و مدنی در تفسیر و فهم آیات قرآن تأثیر دارد مواردی را ذکر می­کنیم که در جلسه گذشته به یک مورد اشاره کردیم. مورد دوم مربوط به آیاتی است که درباره اهل بیت نازل شده، اگر ما بخواهیم به آیات قرآن در مسئله امامت و فضائل اهل بیت استناد بکنیم مکی بودن یا مدنی بودن آنها تأثیردارد مثلاً آیاتی که در مورد اهل بیت نازل شده بیشتر مدنی است، آیه های هفت تا دوازده سوره انسان(دهر)

جلسه ۱۲ – PDF جلسه دوازدهم مسائل مربوط به شأن نزول ۱۳۸۹/۱۰/۱۴   خلاصه جلسه گذشته بحث از اهمیت علم اسباب النزول بود و تأثیراتی که این علم در تفسیر دارد و منابعی که در این رابطه وجود دارد گذشت . اما در مورد راهها و طرق تشخیص اسباب النزول و تمییز صحیح از سقیم، به دو یا سه روش می ­ توانیم این کار را انجام دهیم، ما عرض کردیم تنها روش برای شناخت اسباب نزول، روایات و نقل حوادث و مناسبتهایی است که منجر به نزول آیات قرآن شده، به دلائلی که در جلسه گذشته به آنها اشاره شد نقل اینگونه حوادث و مناسبت­ها، مشکلاتی را به دنبال داشت که یا از اساس نقل نشده و یا آنچه

جلسه ۱۱ – PDF جلسه یازدهم مشکلات نقل شأن نزول ۱۳۸۹/۱۰/۱۲   خلاصه جلسه گذشته بحث ما در اهمیت اسباب نزول و ضرورت شناخت اسباب نزول و تأثیری که در تفسیر و تأویل آیات دارد بود، اما مسئله دیگر که لازم است به آن اشاره شود این است که شناخت اسباب نزول از چه راهی ممکن است و آیا راهی برای شناخت شأن نزول آیات و اسباب نزول داریم یا نه؟ تنها راهی که برای شناخت اسباب نزول می­توانیم ذکر کنیم روایات است، یعنی کسانی، حوادث و مناسبتهائی که موجب نزول آیه یا سوره­های قرآن شده را برای ما نقل بکنند. راه دیگری غیر از این نیست منتهی مشکلی که وجود دارد این است که روایاتی که به بیان اسباب

جلسه ۱۰ – PDF جلسه دهم عوامل تدریج در نزول ۱۳۸۹/۱۰/۰۷   بحث در عوامل تدریج در نزول قرآن بود و عامل اول را عرض کردیم که دلداری و تقویت روحیه­ی پیامبر بود. وجه دوم راهنمائی و پاسخ گویی به نیازهای مسلمین جامعه­ی مسلمین یک جامعه­ی نوبنیاد بود که تازه شکل گرفته بود و از جهات مختلف دچار مشکلاتی بود، هنوز آمادگی پذیرش مقررات جدید در آن جامعه فراهم نشده بود، بسیاری از احکام به تدریج و بعد از گذشت مدت زمانی برای مردم بیان شد و بعضی از احکام هم به صورت مرحله­ای بیان شد، اگر می­خواست همه­ی مقررات و دستورات، برای جامعه­ای که هنوز رسوبات فرهنگ جاهلی را داشت، یکجا بیان شود، پذیرش آن دستورات برای مردم مشکل

جلسه ۹ – PDF جلسه نهم نزول تدریجی قرآن ۱۳۸۹/۱۰/۰۴   اسباب النزول مقدمه: نزول تدریجی قرآن بحث اولی که مطرح کردیم بحث از وحیانی بودن الفاظ قرآن بود، اجمالاً این بحث و ادله مثبتین و منکرین این بحث را ذکر کردیم. بحث دوم از مباحثی که به عنوان مقدمات تفسیر شناخته می­شود و تأثیر مهم در تفسیر دارد، بحث از اسباب نزول یا شأن نزول است. از باب مقدمه عرض می­کنیم که در بین کتب آسمانی، قرآن از جهت نزول تدریجی، ممتاز است یعنی صحف ابراهیم، الواح موسی و سایر کتب آسمانی، همه یکجا نازل شده­اند اما قرآن به صورت تدریجی نازل شده و این مطلب، مورد اتفاق است و بر همین اساس بود که مشرکان به عیب­جویی پرداختند

جلسه ۸ – PDF جلسه هشتم بررسی ادله نبوی بودن الفاظ قرآن ۱۳۸۹/۰۹/۰۹   خلاصه جلسه گذشته گفتیم که در بحث از وحیانی بودن الفاظ قرآن دو قول وجود دارد. قول اول این بود که الفاظ قرآن هم، مانند معانی قرآن وحیانی و از جانب خدا نازل شده است. قول دوم این بود که الفاظ قرآن، نبوی است و از طرف خداوند نیست، بلکه این پیامبر بوده که معانی را در قالب الفاظ ریخته و به مردم ابلاغ نموده است. در بیان ادله قول دوم، به سه دلیل اشاره کردیم و در این جلسه بقیه ادله را بررسی می­کنیم. دلیل چهارم مبتنی بر یک قاعده فلسفی است، آن قاعده این است که: کلُّ حادثٍ مسبوقٌ بالمادّه. یعنی هر حادثی مسبوق

جلسه ۷ – PDF جلسه هفتم بررسی ادله نبوی بودن الفاظ قرآن ۱۳۸۹/۰۹/۰۷   خلاصه جلسه گذشته عرض کردیم قائلین به غیر وحیانی بودن الفاظ قرآن به چند دلیل تمسک کردند، دلیل اول ذکر شد که محصل این دلیل این بود که طبق بعضی از آیات قرآن، قرآن به قلب پیامبر نازل شده و اقتضای نزول به قلب، این است که فقط معانی و مفاهیم به قلب پیامبر نازل شود و چون قلب، راه ورود معناست و الفاظ در آن جایی ندارد لذا این مفاهیم به قلب پیامبر نازل شده و پیامبر آنها را در قالب الفاظ و کلمات قرار داده و به مردم ابلاغ کرده است و چند آیه در این رابطه ذکر شد، در پاسخ به این دلیل،

جلسه ۶ – PDF جلسه ششم نبوی بودن الفاظ قرآن تاریخ ۱۳۸۹/۰۸/۳۰   خلاصه جلسه گذشته در بحث از قول به غیر وحیانی بودن الفاظ قرآن، عرض شد که ادله ای بر این قول ارائه شده است، تقریر امروزی این قول (آنچه بر پیامبر نازل شده فقط معانی بوده و الفاظ توسط خود پیامبر ایجاد شده و قالبی شده برای معانی و مفاهیمی که بر قلب پیامبر نازل شده است ( این است که می­گویند: وحی، یک حقیقت بی صورت است ووقتی وارد قوه خیال مدرک جزئیات پیامبر می­شود، خیال او، این حقیقت بی صورت را صورت می­دهد و آن را در قالب الفاظ می­ریزد و برای مردم بیان می­کند، شاهدش هم این است که بعضی از الفاظ قرآن فصیح­تر

جلسه ۵ – PDF جلسه پنجم وحیانی بودن الفاظ قرآن ۱۳۸۹/۰۸/۱۸   خلاصه جلسه گذشته بحث ما در وحیانی بودن الفاظ قرآن­کریم و ادلة قائلین به این قول بود، در دلیل اول بیان شد درآیات قرآنی تصریح شده به اینکه قرآن سخن خداست ونسبت دادن سخن به خدا در فرضی صحیح است که جملات وکلمات از خدا باشد وگرنه در صورتی که الفاظ از غیر خدا باشد صحیح نیست که گفته شود قرآن سخن خداست. آیاتی که به این مسئله مربوط می­شد بیان شد. دلیل دوم آیاتی­ است که تصریح می­کند به اینکه قرآن به زبان عربی نازل شده­است از جمله: «انّا جعلناه قرآناً عربیاً لعلکم تعقلون» [۱] . اینکه خداوند می­فرماید: ما قرآن را عربی قرار دادیم، عربی بودن

جلسه ۴ – PDF جلسه چهارم وحیانی بودن الفاظ قرآن تاریخ ۱۳۸۹/۰۸/۱۱   خلاصه جلسه گذشته بحث در وحیانی بودن الفاظ و معانی قرآن بود. محل نزاع و بحث را مشخص کردیم. در اینکه محتوای قرآن از سوی خداوند بر پیامبر نازل شده، تقریباً تردیدی نیست. آنچه محل بحث واقع شده این است که آیا الفاظ قرآن هم مثل معنی و محتوی از طرف خدا وحی شده است یا خیر؟ دیدگاه غالب مسلمین از ابتدا تا به امروز بر وحیانی بودن الفاظ قرآن تعلق گرفته است و به حدی این دیدگاه غلبه دارد که تقریباً به یک امر ضروری بین مسلمین تبدیل شده است. اما مع ذلک از همان ایام هم کسانی بودند که منکر وحیانی بودن الفاظ شده­اند و

جلسه ۳ – PDF جلسه سوم وحیانی بودن الفاظ قرآن تاریخ ۱۳۸۹/۰۸/۰۹   خلاصه جلسه گذشته همانطور که معلوم شد علوم قرآنی را به دو بخش می­توان تقسیم کرد، یک بخش آنهایی که مدخلیت و تأثیر در تفسیر ندارند و به عبارت دیگر از علومی نیستند که مفسر به آنها نیاز داشته باشد. اما بخش دیگر از علوم قرآنی مدخلیت در تفسیر دارند یعنی مفسر به این علوم در تفسیر نیاز دارد. بحث ما مربوط به بخش دوم است یعنی در محدوده­ای از علوم قرآنی بحث می­کنیم که مفسر به آن علوم در تفسیر نیاز دارد. البته در اینکه مفسر به چه علومی نیاز دارد بحث­هایی واقع شده و اینطور نیست که مفسر فقط به بعضی از علوم قرآنی نیاز

جلسه ۲ – PDF جلسه دوم گذری کوتاه بر تاریخ تدوین کتب علوم قرآن ۱۳۸۹/۰۸/۰۴   خلاصه جلسه گذشته در جلسه گذشته منظور ذکر فضل قرآن نسبت به همه کتب و همه کلمات بود. روایاتی را بیان کردیم اما اجمال بحث ما این بود که ما در این جلسات بحثی به عنوان مقدمه­ی تفسیر یا مدخل التفسیر و آشنایی با مقدمات تفسیر خواهیم داشت. در مورد نسبت آن با علوم قرآنی عرض کردیم که به یک معنی و از منظری که مورد نظر ما است نسبت عموم و خصوص مطلق است، گرچه در بعضی از کلمات به گونه­ای علوم قرآنی تبیین و تفسیر شده است که می­تواند مساوی با مقدمات تفسیر هم باشد. یعنی علوم قرآنی در واقع بخش بیرونی

جلسه ۱ – PDF جلسه اول تنقیح موضوع بحث ۱۳۸۹/۰۸/۰۲   مقدمه در این درس بنا گذاشتیم بحثی را به عنوان آشنایی با مقدمات تفسیر داشته باشیم. مقدمات تفسیر که به عنوان مدخل التفسیر هم نام برده می­شود علوم و یا موضوعات علمی است که به نوعی به قرآن مربوط می­شود. یعنی فهم قرآن و شناخت قرآن با دانستن این امور مرتبط است. علت انتخاب این بحث هم این است که برای ابتدا و شروع در امر تفسیر لازم است با این مقدمات آشنا شد. آنچه به عنوان مقدمه تفسیر از آن سخن می­گوییم اموری هستند که به فهم معانی و مطالب قرآن کمک می­کنند و حتی کتاب هم به این نام وجود دارد، مرحوم آقای فاضل یک کتابی دارند