خارج اصول – جلسه چهل و ششم – ۵. حجیت خبر واحد – ادله حجیت خبر واحد –دلیل اول: کتاب – آیه نبأ – بررسی استدلال به مفهوم شرط – اشکال دوم – پاسخ محقق نایینی – رساله حقوق – راه های کمک به رعایت حق عورت – ۲: کثرت یاد مرگ – مرگ اندیشی، نه مرگ هراسی – اهمیت یاد مرگ

جلسه ۴۶ – PDF

جلسه چهل و ششم 

5. حجیت خبر واحد – ادله حجیت خبر واحد –دلیل اول: کتاب – آیه نبأ – بررسی استدلال به مفهوم شرط – اشکال دوم – پاسخ محقق نایینی – رساله حقوق – راه های کمک به رعایت حق عورت – ۲: کثرت یاد مرگ – مرگ اندیشی، نه مرگ هراسی – اهمیت یاد مرگ

۱۴۰۳/۰۹/۰۷

خلاصه جلسه گذشته

عرض کردیم در مورد اشکال دوم به مفهوم شرط در آیه نبأ، یعنی تعارض بین تعلیل و مفهوم پاسخ‎هایی داده شده. پاسخ اول که نقل کردیم اصلش از محقق خراسانی بود. ایشان در پاسخ فرمودند جهالت در این آیه به معنای عدم العلم نیست بلکه به معنای سفاهت است که این پاسخ مورد بررسی قرار گرفت و اشکال امام خمینی و بررسی آن بیان شد.

پاسخ محقق نایینی به اشکال دوم

محقق نایینی می‎فرماید: سلمنا که جهالت در آیه به معنای عدم العلم باشد نه سفاهت، ولی اینجا مفهوم بر تعلیل حکومت دارد و به واسطه حکومت بر آن مقدم می‎شود. اشکال این بود که تعلیل مانع مفهوم است و نمی‎گذارد ما به مفهوم این آیه اخذ کنیم و حجیت خبر عادل را ثابت کنیم. مدعای ایشان این است که مفهوم بر تعلیلی که در آیه آمده حاکم است. بیان ذلک:
تعلیل «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» معنایش این است که مبادا کاری کنید از روی جهالت و عدم العلم که موجب پیشیمانی و ندامت شود؛ با قومی برخوردی کنید از روی جهالت و عدم علم که ندامت به دنبال داشته باشد.
مفهوم آیه این است که اگر عادل برای شما خبری آورد تبین واجب نیست. این معنایش آن است که شارع خبر عادل را مصداق عدم علم نمی‎داند، بلکه تعبدا خبر عادل را نازل منزله علم می داند، خبر عادل را همانند علم محرز واقع به حساب می‎آورد، لذا مفهوم حاکم بر تعلیل است، زیرا به مقتضای تعلیل جایی که علم نیست نباید اقدامی صورت بگیرد که موجب پشیمانی شود. مفهوم می‎گوید خبر عادل کالعلم است، مثل «اذا شککت بین الاربع و الثلاث فابن علی اکثر» و «کثیر الشک لیس بالشاک» کثیر الشک اصلا شاک محسوب نمی‎شود، این حاکم است. اینجا نیز تعلیل می‎گوید از روی عدم العلم مبادا کاری کنید که موجب پشیمانی شود، مبادا کاری کنید که ندامت به دنبال داشته باشد. مفهوم می‏گوید اگر عادل خبری برای شما آورد تعبدا آن را محرز واقع فرض کنید، نازل منزله علم بدانید، لذا با اینکه تعلیل از نظر ظهور اقوی از مفهوم است اما مفهوم حاکم بر تعلیل می‎شود، وقتی مسئله حکومت باشد دیگر منطوق و مفهوم کنار می‎رود. اینجا دلیل محکوم عبارت است از «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» این منطوق است، منطوق از نظر دلالت قوی‎تر از مفهوم است. اما پای حکومت که به میان می‎آید مفهوم قوی‎تر از منطوق خواهد شد. لذا مقدم می شود و تعلیل کنار می رود و دیگر مشکل تعارض بین مفهوم و تعلیل حل شده و اشکال دوم بر طرف می شود.
ان قلت: حکومت بر فرض وجود مفهوم معنا دارد، شما می‎گویید مفهوم حاکم بر تعلیل است، اما اگر گفتیم اساسا مفهومی وجود ندارد دیگر حکومت سالبه به انتفاء موضوع می‎شود. قبلا این اشکال مطرح شد که آیه نبأ مفهوم ندارد، حال شما می‎گویید مفهوم حکومت دارد بر تعلیل. این اشکالی است که خود محقق نایینی مطرح کرده است.
قلت: خلاصه جواب محقق نایینی این است که ما قبل از آنکه تعلیل ذکر شود یک مفهومی برای آیه شکل می‏گیرد. «إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا» خواه و ناخواه یک ظهور بدوی دارد در مفهوم. مفهوم بالاخره از این جمله فهمیده می‎شود، تعبیر ایشان، ظهور اولی آیه در مفهوم قابل انکار نیست، بله بعد که «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» ذکر می‎شود، آن وقت به نظر می‎رسد این تعلیل با آن ظهور بدوی مفهوم تعارض دارد. پس نگویید اصلا مفهومی در کار نیست تا نوبت به تعارض برسد. مثالی می‎زنیم تا پاسخ محقق نایینی روشن شود اگر کسی بگوید «اکرم العلماء الا الفساق منهم»؛ اکرم العلماء که گفته می‎شود بلافاصله یک ظهور بدوی در عموم پیدا می‎کند، اما الا الفساق که کنارش می‎آید این یک ظهوری پیدا می‎کند در خصوص علمای عدول، کأنه گفته است «اکرم العلماء العدول» واجب است علمای عادل را اکرام کنید، منتهی چون این خاص اقوی است و متصل است، بلافاصله آن ظهور بدوی را از بین می‎برد، لذا این بحث پیش می‎آید که استعمال عام در ما عدا الخاص مجاز است یا حقیقت؟ اینجا نیز همینطور است، بالاخره وقتی گفته می‎شود «ان جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا» قبل از اینکه «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» در ادامه مطرح شود بالاخره این جمله یک ظهور بدوی در مفهوم دارد این به ذهن فوری می‎آید ولی بلافاصله «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» می‎آید مقابل این صف آرایی می‎کند و نمی‎گذارد این ظهور مفهومی استقرار پیدا کند، پس تعارض وجود دارد و شما اشکال نکنید که این جمله مفهوم ندارد تا بخواهد تعارض کند.
لکن به این پاسخ محقق نایینی اشکال شده است. امام خمینی و دیگران اشکال کردند.
سوال:
استاد: نه این می‎تواند دلائل مختلفی داشته باشد، مثلا در اشکال اول ادعا چه بود؟ این آیه مفهوم ندارد، زیرا شرط، شرط محقق موضوع است و در جملات شرطیه اگر شرط محقق موضوع باشد مفهوم ندارد. پس ادعای مفهوم نداشتن یک جمله شرطیه می‎تواند به دلائل مختلف باشد. یکی از آنها همان است که در اشکال اول مطرح شد که آن مربوط به مرحله اقتضاء است. یعنی مفهوم نداشتن در جمله شرطیه تارتا مستند به عدم الاقتضاء است و اخری مستند به وجود مانع. اشکال اول که شیخ انصاری مطرح کرده، مربوط به عدم اقتضاء است، می‏گوید اساسا اقتضای وجود مفهوم در این جمله شرطیه نیست، زیرا شرط محقق موضوع است. اشکال دوم مربوط به وجود مانع است، می‎گوید بله اقتضای وجود مفهوم است ولی معارض دارد. گویا کسی به محقق نایینی اشکال کرده که شما که می‎گویید مفهوم حاکم بر تعلیل است در صورتی است که مفهوم باشد ولی اینجا اصلا مفهوم نیست و با وجود تعلیل اصلا مفهوم شکل نمی‎گیرد. ایشان می‎گوید خیر، یک ظهور بدوی در مفهوم که دارد.

شرح رساله حقوق

راه های کمک به رعایت حق عورت

امام سجاد(ع) فرموده است که «و اما حق فرجـک فحفظـه مما لایحـل لک و الاستعانـه علیـه بغض البصـر ؛ فانه مـن اعون الاعوان» اولین مساعد و یاری‎گر انسان در رعایت حق این عضو، کنترل چشم است. ما درباره تأثیرات چشم در خروج انسان از جاده حق در مورد این عضو سخن گفتیم. حضرت فرمود: مهمترین یاری‎گر و به تعبیر ایشان اعون الاعوان غض البصر است.

۲. کثرت یاد مرگ

دومین کمک کار برای انسان در این رابطه، کثرت ذکر الموت است. انسان اگر زیاد یاد مرگ باشد، این کمک می‎کند که حق فرج را رعایت کند و در مورد آن پا را از جاده حلال بیرون نگذارد و خدای نکرده در مسیر حرام قرار ندهد.
مسئله مرگ یکی از مسائل بسیار مهم و در زندگی انسان است. مرگ یکی از مراحل سه‎گانه هر انسانی در طول حیات است. انسان یک بار متولد می‎شود، پا به این دنیا می‎‌گذارد، یک بار هم از این دنیا منتقل می‎شود به عالم برزخ و در مرحله سوم حشر و بعث او در روز قیامت، آن زمانی که انسان‎ها از قبرها برانگیخته می‎شوند.
ما اکنون مرحله اول را پشت سر گذاشتیم، دو مرحله مهم دیگر در زندگی هر یک از ما باقی مانده، موت و بعث. البته موت در واقع پایانی است، برای انسان در این دنیا و ورود به عالم دیگر، حال عالم دیگر خودش دو مرحله دارد: ۱. عالم برزخ؛ ۲. عالم قیامت. ما آن دو را الان از هم تفکیک نمی‎کنیم، خود مرگ در مقابل تولد به عنوان پایان زندگی انسان یک امر مسلم و قطعی است که در آیات قرآن کرارا به انسان یادآوری شده است. انتقال از این عالم به عالم دیگر. حال باید دید که یاد مرگ چگونه می‎تواند در کنترل این عضو و رعایت حق او اثر بگذارد؟ آنچه امام(ع) اینجا فرمودند ذکر الموت است، آن هم نه یک بار و دوبار، کثرت ذکر الموت، زیاد یاد مرگ کردن.

مرگ اندیشی، نه مرگ هراسی

قبل از اینکه در مورد یاد مرگ سخن بگویم باید بین دو مقوله را تفکیک کنیم، یعنی این نکته را یادآوری کنم که ما یک مرگ هراسی داریم و یک مرگ اندیشی. اندیشیدن درباره مرگ یک مسئله است، ترس و هراس از مرگ یک مسئله دیگری است. مرگ هراسی مذموم است اما اندیشیدن در مورد مرگ ممدوح است. ترس از مرگ در همه انسان‎ها وجود دارد. ریشه ترس از مرگ نیز فطرت آدمی است، انسان از مرگ می‎ترسد، زیرا میل به جاودانگی دارد، انسان به هر چیزی که کمال محسوب شود، به کمال مطلق میل دارد، جاودانی و ابدی بودن مطابق فطرت آدمی است، انسان اصلا دوست ندارد که زوال پیدا کند و از بین برود. از آن طرف از هر نقص و شری متنفر است و مرگ را نقص می‎پندارد. ولی این اشتباه است، مرگ را نیستی و نابودی می‎پندارد. ریشه مرگ هراسی به حسب واقع به فطرت آدمی بر می‎گردد، لکن از آنجا که آگاهی ندارد، در تطبیق و مصداق گرفتار اشتباه می‎شود. جمعی از اصحاب امام جواد(ع) به ایشان عرض کردند که گروهی هستند که از مرگ می‎ترسند، امام(ع) فرمود: «لأنهم جهلوه فكرهوه ولو عرفوه وكانوا من أولياء الله عزوجل لأحبوه» امام فرمود علتش این است که از آن آگاهی ندارند ولی اگر آگاهی داشتند ترسی نداشتند، اگر از اولیاء خدا بودند آن را دوست داشتند. مثل کودکی که از دارو فرار می‏کند و می‎ترسد در حالی که دارو تسکین دهنده دردهای اوست.
پس باید بین مرگ اندیشی و مرگ هراسی تفکیک قائل شویم، مرگ اندیشی و مرگ آگاهی بسیار تأثیر دارد در زندگی انسان. آدم مرگ را بشناسد و بداند حقیقت مرگ چیست، خیلی اثر گذار است. انتقال از یک نشئه‎ای به نشئه دیگر، انتقال از یک عالم به عالم دیگر که نسبت آن عالم به عالم دنیا همانند نسبت دنیا به دنیایی است که جنین در شکم مادر در آن به سر می‎برد. لذا ترس از مرگ وجهی ندارد اگر انسان حقیقت مرگ را بداند و بشناسد، ترس به خودش را ه نمی‏دهد. آنچه که امام سجاد اینجا بر آن تأکید می‏کند «کثرت ذکر الموت» کثرت یادآوری مرگ است که انسان به هر حال روزی از این دنیا خواهد رفت، آنگاه است که پرده‎ها کنار می‎رود، حجاب‎ها فرو می‎ریزد و انسان اعمال خودش را در برابر خودش مجسم می‎بیند. اگر نسبت به حقیقت مرگ آگاهی داشته باشد و بداند اعمال و رفتار او چه بازتاب‎هایی بعد از مرگ خواهد داشت، قطعا دست به ارتکاب آن اعمال نخواهد زد. ما اگر بدانیم که نگاه حرام چه میوه‎ای دارد در عالم آخرت، هیچ وقت این کار را نمی‎کنیم. اگر بداند خدای نکرده کسی نسبت به این عضو و عورت، آنگونه که خدا دستور داده عمل نکند چه سرانجامی خواهد داشت، دست به این کار نمی‏زند.

اهمیت یاد مرگ

کثرت یاد مرگ یکی از مهمترین عواملی است که می‎تواند انسان را کنترل کند. ابوبصیر می‏گوید من به شدت گرفتار وسوسه ذهنی شده بودم، به امام صادق(ع) عرض کردم که گرفتار چنین مشکلی شدم، حضرت فرمود: «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ اُذْكُرْ تَقَطُّعَ أَوْصَالِكَ فِي قَبْرِكَ وَ رُجُوعَ أَحْبَابِكَ عَنْكَ إِذَا دَفَنُوكَ فِي حُفْرَتِكَ وَ خُرُوجَ بَنَاتِ اَلْمَاءِ مِنْ مَنْخِرَيْكَ وَ أَكْلَ اَلدُّودِ لَحْمَكَ فَإِنَّ ذَلِكَ يُسَلِّي عَنْكَ مَا أَنْتَ فِيهِ» حضرت فرمود به قبر فکر کن، آن روزی که اعضای بدنت جدا می‎شوند، دوستانت از تو عبور می‏کنند و زمین تو را خواهد بلعید، حشرات زمین بدن تو را خواهند خورد، این فکر، تو را تسکین می‏دهد. ابو بصیر می‎گوید من هر گاه گرفتار این وسوسه‎ها می‎شدم و یاد لحظه مرگ و سرانجامی که انتظار من را می‏کشید می‎افتادم تمام اندوه دنیا در من از بین می‏رفت.
در اینکه یاد مرگ بسیار اهمیت دارد و انسان را از بسیاری از مشکلات رها می‎کند تردیدی نیست. رسول گرامی اسلام مورد سوال قرار گرفت که زیرک ترین مردم کیست؟ «سُئِلَ رَسُولُ اَللَّهِ (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) أَيُّ اَلْمُؤْمِنِينَ أَكْيَسُ؟ قَالَ (ص): أَكْثَرُهُمْ ذِكْراً لِلْمَوْتِ وَ أَشَدُّهُمُ اِسْتِعْدَاداً لَهُ» ؛ کدام یک از مومنین زیرک ترین هستند، حضرت فرمود آنهایی که بیش از بقیه یاد مرگ هستند و بیش از بقیه آمادگی برای مرگ دارند و مهیای مرگ هستند.
در این رابطه سخن بسیار است که چقدر یاد مرگ اهمیت دارد، در مورد اهمیت یاد مرگ آنقدر سخن گفته شده که خودش یک مجموعه مفصلی از روایات است. در یک روایتی دارد که به رسول خدا عرض کردند: آیا هیچ کس با شهدا محشور می‎شود؟ «هَلْ يُحْشَرُ مَعَ اَلشُّهَدَاءِ أَحَدٌ؟ قَالَ(ص) نَعَمْ مَنْ يَذْكُرُ اَلْمَوْتَ فِي اَلْيَوْمِ وَ اَللَّيْلَةِ عِشْرِينَ مَرَّةً»؛ حضرت فرمود بله؛ کسی که یاد مرگ باشد در طول شبانه روز بیست مرتبه، اگر کسی در روز بیست مرتبه یاد مرگ باشد معلوم است که دست و پایش را جمع می‏کند و هر کاری را نمی‎کند یا هر خطایی را مرتکب نمی‎شود، دیگران را اذیت نمی‎کند، ظلم نمی‏کند. این طبیعتا آدمی می‏شود که تمام وجودش اطاعت می‎شود و معلوم است که این با شهدا محشور می‏شود. عنایت بفرمایید آنچه اینجا اهمیت دارد مرگ اندیشی است نه مرگ هراسی. نا گفته نماند که یاد مرگ به این معنا نیست که انسان بی‎حوصله شود، بی‎رمق باشد، بی‎انگیزه باشد، زیرا معمولا می‏گویند حالا که می‏خواهم بمیرم چه فایده‏ای دارد، چرا من که می‏خواهم بمیرم کار کنم، تلاش کنم؟ نه، برای همین است که می گویم مرگ اندیشی نه مرگ هراسی؛ انسان باید یاد مرگ باشد ولی با انگیزه هم باید زندگی کند.