اهمیت و جایگاه تبلیغ و ویژگی‏های مبلغ

با توجه به فرار رسیدن ایام شهادت امام حسین (ع) و دهه عاشورا چند نکته را در رابطه با تبلیغ و ضرورت آن در این ایام اشاره می‏کنیم:

الف) اهمیت و جایگاه تبلیغ

مسئله تبلیغ از مسائل بسیار مهم و در عین حال لازم و ضروری است؛ مرحوم شهید مطهری رابطه با تبلیغ می‏فرمایند: «اگر بگوییم مقام تبلیغ اسلام، رساندن پیام اسلام به عموم مردم، معرفی و شناساندن اسلام به صورت یک مکتب، از مرجعیت تقلید کمتر نیست، تعجب نکنید . مقامی است در همان حد.»

تعبیر خیلی بلندیست که مرحوم آقای مطهری فرموده‏اند؛ کسی که در عرصه تبلیغ وارد شده، کسی که خودش می‏توانست در مسیر مرجعیت از مراجع تراز اول شود اما به هر حال مسیر تبلیغ را انتخاب کرد و چون برای خدا بود، خداوند مزد زحماتش را داد و آثار او و افکار و اندیشه‏های او فراگیر شد. بهره‏ای که امروز بسیاری از مردم و جوان‏ها از افکار آقای مطهری می‏برند و به وسیله این افکار و عقاید هدایت شده‏اند، واقعاً قابل مقایسه نیست با فعالیت‏هایی که امثال ایشان بعضاً در شرایط دیگر انجام داده‏اند.

مسئله تبلیغ واقعاً یک مسئله مهم است؛ نگاه به تبلیغ باید یک نگاه کاملاً ناب و ارزشی باشد. آنچه که در بیان شهید مطهری آمده، اصل تبلیغ نیست؛ نمی‏گویند هر تبلیغی در حد مرجعیت است بلکه تبلیغ و رساندن پیام اسلام به عموم بصورت یک مکتب، این خیلی مهم و در حد مرجعیت است. اینکه اسلام چگونه معرفی شود و احکام و معارف دینی چگونه تبیین شود. یک موقع کسی احکام و معارف دینی را بصورت بخشی تبیین می‏کند یعنی به یک حیث از حیثیات مکتب می‏پردازد، بدون ملاحظه سایر جهات که این خود باعث ایجاد بعضی شبهات می‎شود؛ اگر کسی در یک جهت و در یک بخش مطلبی را بیان کند با قطع نظر از جهات دیگر و بدون ملاحظه اینکه آیا این سخن با سایر بخش‎ها سازگار است یا نه، و توجه به اینکه اسلام یک مکتب و نظام فکری است نکند، این تبلیغ نیست. گاهی مبلغین در مواجهه با یک حدیث و با قطع نظر از سایر امور مرتبط و بدون ملاحظه هماهنگی یا ناهماهنگی آن با سایر قسمت‏ها، مطالبی را می‏گویند که این نه تنها مشکلی را حل نمی‎کند بلکه ایجاد شبهات و مشکلات جدید می‏کند.

پس مسئله تبلیغ دین بصورت یک مکتب مهم است؛ هر چه دانش و علم مبلغ و احاطه او به مسائل بیشتر باشد، قهراً مطالب را بصورت صحیح‏تر ارائه می‏دهد.

ب) ویژگی‏های مبلغ

مسئله تبلیغ با همه اهمیت و جایگاهش لوازمی دارد از جمله آنها اینکه مبلّغ باید ویژگی‏هایی داشته باشد چراکه تبلیغ شأن انبیاء و وظیفه اصلی آنهاست. وظیفه اصلی انبیاء تبلیغ و رساندن پیام الهی به مردم است. حال وقتی مبلغ دارای چنین جایگاهی می‏باشد، باید از ویژگی‏هایی نیز برخوردار باشد؛ بر طبق آیه قرآن دو ویژگی مهم در مبلّغ باید باشد:

• خشیت خدا

این ویژگی است که می‏تواند انسان را مبلغ قرار دهد و لازمه آن این است که انسان نسبت به خدا خشیت داشته باشد و البته از غیر خدا هراسی در دل راه ندهد و در مقابل غیر خدا خشیت نداشته باشد؛ خداوند می‏فرماید: «الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسيباً»؛ کسانی که رسالات خداوند و پیام‏های الهی را ابلاغ می‏کنند و خشیت الهی در دل آنهاست و از غیر خدا خشیت ندارند.

خشیت با خوف متفاوت است. خشیت بسیار عمیق تر از خوف است؛ گاهی انسان بر خوفش غلبه می‏کند و گاهی ترس را کنار می‏گذارد اما خشیت یعنی جرأت از دست دادن، شهامت نداشتن و شجاعت نداشتن. خشیت خدا داشتن یعنی جرأت در برابر خدا نداشته باشد. اینجا نیز خشیت که در آیه مطرح شده بالاتر از خوف است؛ کسی که در دلش خشیت است، جرأت عرض اندام در برابر خداوند ندارد، نسبت به خدا جرأت معصیت و تخلف و نافرمانی ندارد و البته فقط شهامتش در مقابل غیر خداوند است نه اینکه بخاطر ترس انجام نمی‏دهد یعنی اصلاً این جسارت در وجود او نیست که بخواهد نافرمانی خدا بکند.

کسی که به این مرحله برسد، معلوم است که در کلام خود رضایت خدا را در نظر می‏گیرد، پیام الهی را بدون کم و کاست می‏گوید و بدون اینکه رعایت خوش آمدن یا نیامدن دیگران را کند، حرف می‏زند. این خیلی مهم است که کسی که بر منبر وعظ می‏نشیند حق و عدالت را در نظر بگیرد و بر اساس عدالت حرف بزند. واقعاً اگر کسی بر اساس وظیفه سخن بگوید و نظرش این باشد که پیام الهی را ابلاغ کند، این نزد خدا مورد توجه است. مبلغی که بر منبر وعظ و خطابه می‎نشیند و قصد تبلیغ دارد باید خشیت خدا در دلش باشد؛ مبادا برای خوش آمد میزبان و برای رضایت بانی و جلب توجه مخاطبین مطلبی را با علم به اینکه این مطلب ناصحیح است و خودش هم باور ندارد، بگوید؛ چون کلامی که بر اساس باور قلبی نباشد نافذ نیست.

اهل منبر باید «لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ» باشند. اگر مبلغین، که رأس آنها انبیاء هستند، خشیت غیر خدا در دل آنها بود، موفق نمی‏شدند و دلها را جذب نمی‏کردند و توان مقاومت در برابر طواغیت را نداشتند البته این به معنای بی‏تدبیری و بی‏عقلی و بدون فکر و عقل سخن گفتن نیست؛ خشیت خدا و عدم خشیت از غیر خدا شرط اصلی است ولی تدبیر، عقلانیت، نحوه بیان مطالب، رعایت شرایط زمان و مکان،  اینها همه در کنار خشیت از خداوند مهم است. خود پیامبر و ائمه در رأس عاقلین بود با اینکه خشیت خدا در دلشان بود، اما مراقب شرایط، حال مخاطبین بودند و زمینه‏های تبلیغ را در نظر می‏گرفتند.

آنچه که انسان می‏گوید باید بر اساس مسئولیت تبلیغ باشد؛ واقعاً معارف و احکام و قرآن و حدیث هرچه می گوید باید برای اصلاح مردم باشد.

بنابراین مهمترین ویژگی‏های مبلغ همین دو نکته است: «يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ» اگر این باشد دیگر برای مبلغ مهم نیست که برای تبلیغ کجا برود، چه کسی دعوت کند، مخاطبش چه کسانی باشند و اینکه جمعیت کم باشد یا زیاد. اگر اینگونه باشد «وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسيباً» حسابگر خداست؛ یک کلمه اگر بر اساس نیت خالص و با قصد خالص بگوید حسابش با خداست و اگر یک کلمه با نیت غیر خالصانه بگوید باز هم محاسبه کننده‏اش خداوند است.

• عامل بودن

خشیت البته شرط لازم برای مبلغ است ولی کافی نیست یعنی در کنار آن باید سایر شرایط مورد نیاز برای تبلیغ و مبلغ را نیز دارا باشد. علاوه بر اینها ویژگی‏های دیگری نیز وجود دارد از جمله آن ویژگی‏ها این است که رفتار و عمل مبلغ چگونه باشد؛ امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند: «میدان حق وسیع‏ترین و بارزترین میدان‏هاست، ولی برای عمل، تنگ‏ترین میدان‏هاست.» در مقام سخن گفتن درباره حق خیلی می‏شود سخن گفت، اما در مقام عمل تنگ ترین میدان‏هاست؛ خیلی سخت است که انسان بخواهد بر اساس حق عمل کند.

ما البته با آن وجود نورانی فاصله زیاد داریم اما در آن حدی که می‏گوییم عمل کنیم؛ اگر دعوت به حلم و بردباری می‏کنیم خودمان باید حلیم و بردبار باشیم اگر دعوت به حسن خلق می‏کنیم خودمان هم باید حسن خلق داشته باشیم. این گونه نباشد که وقتی که سخن می‏گوییم با شدت تمام موعظه کنیم اما بعد از منبر رفتارمان با آنچه گفتیم فاصله داشته باشد؛ به مردم بگوییم تواضع داشته باشید اما خودمان مستکبر باشیم. به مردم بگوییم در برابر خدا خود را هیچ ندانید اما خودمان در برابر خدا حساب باز کنیم و فکر کنیم کسی هستیم. حتی در درون خودمان باید نگاهمان به مردم نگاه چوپان به گله گوسفند نباشد و نگاه این نباشد که مردم افرادی کم سواد و ضعیف هستند و ما فقط می‏توانیم آنها را نجات دهیم؛ بله ما وظیفه تبیین معارف اهل بیت (ع) را داریم اما اول خودمان باید به آن معارف عامل باشیم و فکر نکنیم از مردم برتر هستیم و نگاه تحقیر آمیز به کسانی که می‏آیند و پای منبر ما هستند، داشته باشیم و فکر کنیم که آنها عده‏ای مستضعف هستند و آنها را داریم از باتلاق نجات می‏دهیم. خودمان را در بهشت و جنت ببینیم و همه را اهل دوزخ بدانیم.

اگر کسی روحیه استکباری در درونش باشد (انسان به نفس خودش آگاه است و می‏داند این روحیه در او وجود دارد یا نه) این روحیه استکباری یعنی تسلط شیطان بر انسان.  تظاهر به تواضع نکنیم، تواضع حقیقی داشته باشیم. تظاهر به حلم نکنیم و واقعاً حلیم باشیم. روحمان بزرگ باشد و سماحت داشته باشیم و اشتباهات و خطاها و پرسش‏ها و شبهاتی که در ذهن مردم وجود دارد را سعی کنیم با حوصله جواب دهیم مثل یک طبیب برای مردم باشیم همان طوری که پیامبر (ص) بود. حضرت امیر (ع) می‏فرمود: پیامبر مانند طبیبی است که خودش برای معالجه بیماری‏ها به سراغ مردم می‏رفت.  اینکه فکر کنیم می‏توان یکجا نشست تا همه بیایند نزد ما، اشتباه است. هر جا احساس شد که نیاز است برای تبیین حقایق و معارف دینی آنجا باید مانند پیامبر (ص) که به دنبال مردم می‏رفت، برویم و کمک کنیم. نگاه طبیب به مریض نگاه دلسوزانه و شفقت آمیز است. ما نیز به عنوان یک مبلغ باید این چنین باشیم.

پس مکمل و متمم تبلیغ، وعظ و خطابه، رفتار و عمل ماست. عمل برترین تبلیغ‏هاست؛ چنانچه علما و بزرگان در طول تاریخ عمل و رفتارشان بیشتر مردم را جذب کرده تا وعظ و خطابه. ممکن است کسی سخنرانی کند و به خوبی هم سخن بگوید اما اثری که یک عالم عامل در تحول مردم می‏گذارد، قابل مقایسه نیست.

البته منظور این نیست که مانند علی (ع) باشیم که به نظر خیلی سخت و دور از ذهن و طاقت ما است ولی حداقل رفتار منافی با سخنمان نداشته باشیم.

• لسان تبلیغ

نکته سوم لسان تبلیغ است؛ اگر کسی خشیت الهی داشته باشد و عملش هم خوب باشد ولی نتواند خوب سخن بگوید، اثری ندارد. مبلغ باید زبان نرم و زبان جاذب و لسان مهربانانه داشته باشد؛ مرحوم شهید مطهری (ره) در این باره می‏فرمایند:

«کسی که می‏خواهد پیامی را آن هم پیام خدا را به مردم برساند تا در آنها ایمان و علاقه ایجاد بشود، باید لَیِّن القول باشد، نرمش سخن داشته باشد. سخن هم درست مثل اشیاء مادی نرم و سخت دارد؛ گاهی یک سخن را که انسان از دیگری تحویل می‏گیرد، گویی راحت الحلقوم گرفته؛ یعنی این قدر نرم و ملایم است که دل انسان می‏خواهد به هر ترتیبی که شده آن را قبول کند. گاهی بر عکس، یک سخن طوری است که گویی اطرافش میخ کوبیده‏اند، مثل یک سوهان است، آن قدر خار دارد، آن قدر گوشه و کنایه و تحقیر دارد و آن قدر خشونت دارد که طرف نمی‏خواهد بپذیرد.»

بعضی حرف باطل را در لفافه نرمی و ملایمت می‏پیچند و اثر می‏کند ولی بعضی از ما حرف‏های دینی را آن قدر با تندی و همراه با میخ و خار و غلظت بیان می‏کنیم که حتی مؤمنین نیز از این سخنان بیزار و متنفر می‏شوند. به چه مناسبت کسی بر روی منبر بنشیند و در تمام سخنرانی خود فحش و ناسزا نثار دیگران کند و با متهم کردن سایرین سخن بگوید! تا به حال چند نفر به این وسیله هدایت شده‏اند در طول تاریخ که دوباره تجربه می‏شود؟! وقتی می‏شود حق را با زبان نرم و ملایم برای مردم گفت، چرا باید آن را با زبان سخت و همراه با کنایه و تحقیر به مردم رساند؟ واقعاً انسان از بعضی سخنرانی‏ها متأسفانه چنین حسی پیدا می‏کند و انسان از آن سخن ولو حق هم باشد به خاطر نوع بیان کردن آن متنفر می‏شود. لذا ادبیات تبلیغ و نحوه بیان سخن و شیوه هدایت مردم خیلی مهم است.

خلاصه کلام اینکه رمز موفقیت روحانیت همان رمز موفقیت انبیاء به ویژه پیامبر مکرم اسلام (ص) است؛ آیت الله صافی گلپایگانی (دام ظله) از مرحوم آیت الله بروجردی (ره) نقل می‏کردند و ‏فرمودند: روزی در درس آیت الله بروجردی فرمودند: طلبه‏ها دائماً از من یک سؤال می‏پرسند و من می‏خواهم امروز به آن پاسخ دهم؛ سؤال می‏شود که ما چه موقع به مقصد می‎رسیم و از وقتی طلبه می‏شویم چند سال باید تلاش کنیم تا به مقصد برسیم؟ از کجا بفهمیم که به مقصد رسیدیم یا نه؟ ایشان در پاسخ فرمود: همه محصلین علوم دینی باید بدانند، اگر برای دنیا و زخارف مادی به حوزه و سلک روحانیت وارد شده‏اند، هیچگاه به مقصد نمی‏رسند و از اول اشتباه کرده‏اند که وارد این مسیر شده‏اند و باید تغییر مسیر دهند اما اگر برای خدا و انجام وظیفه و تبلیغ دین به این مسیر آمده‏اند، بدانند از روز اول که وارد شده‏اند، به مقصد رسیده‏اند و هر روز که می‏گذرد در مقصد سپری می‏شود.

این مسیر ماست خداوند إن شاءالله به ما توفیق انجام وظایف دینی و وظایفی که بر عهده ماست را عنایت بفرماید.