خارج اصول – جلسه صد و یازدهم – ادله اعمی‏ ها و بررسی آن

جلسه ۱۱۱ – PDF

جلسه صد و یازدهم

ادله اعمی‏ ها و بررسی آن

۱۳۹۳/۰۲/۱۶

ادله اعمی‏ ها

دلیل اول: تبادر

اعمی‏ها مدعی هستند متبادر از الفاظ عبادات معنایی اعم از صحیح و فاسد است، یعنی وقتی مثلاً ما لفظ «صلاة» را می‏شنویم آن معنایی که از بین همه معانی زودتر به ذهن خطور می‏کند و منسبق به ذهن می شود معنایی است که هم بر صحیح منطبق است و هم بر فاسد، تبادر هم علامت حقیقت و نشانه وضع لفظ برای معنای متبادر است.

دلیل دوم: عدم صحت سلب از فاسد

اگر ما لفظ «صلاة» را در یک قضیه محمول و صلاة فاسد را موضوع قرار دهیم و یک قضیه حملیه تشکیل دهیم به این نحو که موضوع این قضیه عبارت باشد از عمل فاسد و محمول آن عنوان صلاة باشد؛ مثلاً بگوییم: این عمل فاقد قصد قربت یا عمل فاقد طهور صلاة نیست، یعنی بخواهیم عنوان صلاة را از عمل فاسد سلب کنیم صحیح نیست بلکه این عمل ناقص هم صلاة است ولی صلاة فاسد است. پس عدم صحت سلب از فاسد نشانه آن است که لفظ «صلاة» برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است.

بررسی دلیل اول و دوم

همان طور که ما در بحث از ادله صحیحی‏ها هم گفتیم این دو دلیل قابل قبول نیست، چون صحیحی‏ها هم به همین دو دلیل بر اثبات مدعای خودشان تمسک کرده‏اند، پس تبادر و صحت سلب از فاسد برای صحیحی ها و همچنین تبادر و عدم صحت سلب از فاسد برای اعمی‏ها مفید نیست، چون نمی توان این امور را با برهان اثبات کرد به خاطر اینکه این امور وجدانی است و اگر هر دو طرف نزاع بر مدعای خود به این امور تمسک کنند نمی‏توان بر خلاف آن دلیل اقامه کرد، اعمی می‏گوید: متبادر از لفظ «صلاة» معنایی اعم از صحیح و فاسد است و در مقابل صحیحی می‏گوید: متبادر از لفظ «صلاة» خصوص صحیح است و با توجه به اینکه این امری وجدانی است ما نمی‏توانیم در مقام داوری برآییم و بگوییم حق با اعمی یا صحیحی است، لذا اصولاً این دو دلیل (تبادر و صحت یا عدم صحت سلب) همان طور که برای صحیحی‏ها فایده‏ای در بر نداشت برای اعمی هم مفید فایده نیست.

دلیل سوم: صحت تقسیم صلاة به صلاة صحیح و فاسد

اینکه ما می‏توانیم صلاة را مَقسم قرار دهیم و بگوییم: «الصلاة اما صحیحة او فاسدة»؛ صلاة یا صحیح است یا فاسد حاکی از این است که این مَقسم در ضمن اقسام وجود دارد،یعنی معنای این لفظ یک چیزی است که قدر مشترک بین دو قسم صحیح و فاسد می باشد، شما وقتی می‏گویید: «الکلمة اما فعلٌ او اسمٌ او حرف» و کلمه را مَقسم را برای اقسامی قرار می‏دهید و این تقسیم هم تقسیم درستی است نشان دهنده این است که حقیقتاً هم فعل کلمه است، هم اسم و هم حرف، یعنی این حقیقت در ضمن اسم و فعل و حرف جاری است چون هر مَقسمی در ضمن اقسامش وجود دارد و امکان ندارد مَقسمی در ضمن اقسامش نباشد، حال اگر ما تقسیم صلاة به صحیح و فاسد را درست می‏دانیم نشان دهنده این است که لفظ «صلاة» برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده، یعنی «صلاة» برای معنایی وضع شده که هم در ضمن صحیح وجود دارد و هم در ضمن فاسد و این خود روشن‏ترین دلیل است بر اینکه الفاظ عبادات برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده‏اند.

این بیان یک بیانی است که می‏تواند نظر اعمی را ثابت کند، مرحوم آخوند اشکالی را به این دلیل وارد کرده که ظاهراً این اشکال مبتنی بر یک تقریب خاصی از این دلیل است، در حالی که به نظر می‏رسد این تبیینی که ما از دلیل ارائه کردیم خالی از اشکال باشد.

اشکال مرحوم آخوند به دلیل سوم

صحت تقسیم صلاة به صحیح و فاسد می‏تواند دلیل و شاهد بر این باشد که لفظ «صلاة» برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است اما این سخن مشروط به عدم وجود قرینه مبنی بر وضع لفظ «صلاة» برای خصوص صحیح می‏باشد. به عبارت دیگر وقتی ما با توجه به قرائن و شواهدی یقین داریم که الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده نمی‏توانیم از تقسیم صلاة به صحیح و فاسد نتیجه بگیریم موضوع‏له لفظ صلاة اعم از صحیح و فاسد است. پس اشکال مرحوم آخوند این است که صحت تقسیم صلاة به صحیح و فاسد می‏تواند موضوع‏له لفظ «صلاة» را معین کند و گفته شود صلاة برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده لکن این سخن در صورتی صحیح است که ما قرینه و شاهدی بر خلاف آن نداشته باشیم در حالی که ما دلیل و شاهد داریم که الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده است.

خلاصه اینکه مرحوم آخوند می‏گوید اگر ما باشیم و این تقسیم و هیچ قرینه‏ای بر خلاف نباشد می‏توان نتیجه گرفت موضوع‏له الفاظ عبادات اعم از صحیح و فاسد است اما مشکل این است که ما دلیل و شاهد داریم بر اینکه الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده‏اند لذا نمی‏توان با تمسک به صحت تقسیم صلاة به صحیح و فاسد معتقد شد لفظ «صلاة» برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است. لذا با توجه به وجود قرینه و شاهد بر وضع الفاظ عبادات برای خصوص صحیح ناچاریم بگوییم تقسیم صلاة به صحیح و فاسد به حسب مقام استعمال لفظ است اعم از اینکه حقیقت باشد یا مجاز، پس تقسیم صلاة به صحیح و فاسد همراه با نوعی عنایت و تجوّز است.

پاسخ

 به نظر می‏رسد اشکال مرحوم آخوند وارد نیست چون این مسئله برای ما روشن نیست که الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده است و ما اگر بخواهیم بگوییم استعمال لفظ «صلاة» در اعم از صحیح و فاسد مجازی است خروج از فرض است.

به عبارت دیگر آنچه مرحوم آخوند فرموده مبنی بر اینکه صحت تقسیم صلاة به صحیح و فاسد در صورتی می‏تواند دلیل بر وضع الفاظ عبادات برای اعم از صحیح و فاسد باشد که قرینه و شاهدی بر خلاف نداشته باشیم در صورتی که ما قرینه و شاهد داریم که الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده‏اند صحیح نیست؛ چون:

اولاً: چنین قرینه و دلالتی وجود ندارد، چون ما همه ادله صحیحی‏ها که برای وضع الفاظ برای خصوص صحیح اقامه شده بود را رد کردیم.

ثانیاً: اگر لفظ «صلاة» عنایتاً و تجوّزاً به صحیح و فاسد تقسیم شده باشد منجر به خروج از محل بحث و خلاف فرض است چون فرض ما این است که ما می‏خواهیم ببینیم آیا از استعمال لفظ «صلاة» می‏توان معنای حقیقی را کشف کرد یا نه؟ در حالی که اگر عنایتاً و تجوّزاً لفظ «صلاة» به صحیح و فاسد تقسیم شده باشد جایی برای کشف معنای حقیقی باقی نخواهد ماند حال آن که ما در صدد آن هستیم که از صحت تقسیم لفظ «صلاة» به صحیح و فاسد نتیجه بگیریم معنای صلاة یک معنای جامعی است که هم در صلاة صحیح وجود دارد، هم در صلاة فاسد.

نتیجه: به نظر می‏رسد دلیل سومی که اعمی‏ها اقامه کرده‏اند دلیل قابل قبولی است، البته عبارت مرحوم آخوند در کفایه مورد بحث واقع شده و برداشت‏هایی از این عبارت صورت گرفته و اشکالاتی هم بر آن ایراد شده که به جهت جلوگیری از اطاله کلام ما وارد آن مباحث نمی‏شویم، آنچه ما فعلاً به آن کار داریم اصل دلیل (صحت تقسیم صلاة به صحیح و فاسد) است که این نشان دهنده این است که لفظ «صلاة» برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده و اشکالی هم که مرحوم آخوند ایراد کرده به این دلیل وارد نیست.

تا اینجا از سه دلیلی که برای اثبات مدعای اعمی‏ها ارائه شده دلیل اول و دوم (تبادر و عدم صحت سلب از فاسد) مردود بود لکن دلیل سوم فی‏الجمله تمام است.

دلیل چهارم: استعمالات روایی الفاظ عبادات در اعم از صحیح و فاسد

ما وقتی به روایات مراجعه می‏کنیم مواردی را مشاهده می‏کنیم که در آنها بعضی از الفاظ عبادات در اعم از صحیح و فاسد استعمال شده‏اند و این استعمال روشن‏ترین دلیل است بر اینکه الفاظ عبادات برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده‏اند.

روایت اول: حدیث لا تعاد

عن زرارة عن ابا جعفر (ع) قال: «لاتعاد الصلاة الا من خمسة؛ الطهور و الوقت و القبلة و الرکوع و السجود».

قاعده لاتعاد از قواعد فقهی است که به تفصیل در کتب مربوط به قواعد فقهی مورد بحث قرار گرفته لکن ما فعلاً به مفاد و مدلول این حدیث کاری نداریم که مفاد این روایت چیست.

مدعی: کلمه «صلاة» که در این حدیث آمده در اعم از صحیح و فاسد استعمال شده و منظور از «الصلاة» نه نماز صحیح است و نماز فاسد بلکه معنایی اعم از صحیح و فاسد دارد.

برای اینکه این مطلب روشن شود لازم است مقدمه‏ای را اشاره کنیم و آن اینکه اعاده به معنای تکرار کردن و باز آوردن است لذا اعاده در رابطه با نماز صحیح معنی ندارد، چون اگر کسی نمازش را صحیح و کامل انجام داده باشد به او نمی‏گویند نمازت را اعاده کن چون او مأموربه را که از او خواسته شده انجام داده لذا اعاده درباره او معنی ندارد. همچنین اعاده در رابطه با نماز فاسد هم معنی ندارد چون اعاده به این معناست که شیء مورد نظر به همان وجهی که محقق شده دوباره آورده شود لذا اعاده نه قابل انطباق بر نماز صحیح است و نه قابل انطباق بر نماز فاسد.

با توجه با مقدمه‏ای که ذکر کردیم معلوم می‏شود منظور از «الصلاة» در حدیث لاتعاد این است که صلاة اعاده نمی‏شود مگر به واسطه پنج چیز که عبارتند از: طهور، وقت، قبله، رکوع و سجود. مستثنی منه در حدیث لاتعاد «لاتعاد الصلوة» است و مستثنی هم موارد پنج‏گانه‏ای است که بعد از «الا» ذکر شده‏اند، یعنی «لاتعاد الصلاة من غیر هذه الخمسة» ولی «تعاد الصلاة من هذه الخمسة» یعنی اگر کسی طهارت نداشت یا در غیر وقت نماز خواند یا رو به قبله نبود یا رکوع و یا سجده را انجام نداده بود باید نمازش را اعاده کند.‏ بنابراین خصوص نماز صحیح از کلمه «الصلاة» مذکور در حدیث لاتعاد اراده نشده، چون معنی ندارد نماز صحیحی فرض شود که مثلاً بعضی از اجزاء و شرائط را نداشته باشد، همچنین خصوص نماز فاسد هم اراده نشده چون اعاده به معنای تکرار همان چیزی است که آورده شده لذا ماهیت اعاده به اضافه قراینی که عرض کردیم مانع از این می‏شود که منظور از «الصلاة» خصوص نماز صحیح یا نماز فاسد باشد لذا چاره‏ای نیست جز اینکه بگوییم منظور از «الصلاة» معنایی است که مشترک بین صحیح و فاسد است و نسبت دادن اعاده و عدم اعاده به آن حقیقتی که جامع بین صحیح و فاسد خالی از اشکال می‏باشد.

بحث جلسه آینده: استدلال به حدیث لاتعاد را ان شاء الله در جلسه آینده مورد بررسی قرار خواهیم داد.

‏