جلسه بیست و دوم
آیه ۴۸- بخش سوم – روایات دال بر شفاعت انبیاء و اوصیاء، حضرت زهرا(س) مؤمنین، علما و شهدا
۱۴۰۱/۱۰/۲۷
جدول محتوا
خلاصه جلسه گذشته
عرض کردیم در مورد شفاعت کنندگان همانطور که از آیات استفاده می‌شود، اصناف مختلفی می‌توانند شفاعت کنند، در روایات هم بر این مطلب تأکید شده و کسانی را که شفیع محسوب می‌شوند، به صراحت ذکر کرده است. روایاتی مبنی بر اینکه پیامبر گرامی اسلام(ص)، امیرمؤمنان و ائمه معصومین(ع) می‌توانند در روز قیامت شفاعت کنند، در جلسه گذشته بیان کردیم.
۴. انبیاء و اوصیاء
در برخی روایات دایره شفعاء به همه انبیاء و اوصیاء و بلکه مؤمنین توسعه پیدا کرده است.
۱. در روایتی که از پیامبر(ص) نقل شده، می‌فرماید: «وَ الشَّفَاعَةُ لِلْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلَائِكَةِ»، شفاعت برای انبیاء و اوصیاء و البته مؤمنین و ملائکه را هم ذکر کرده است. انبیاء و اوصیاء الهی حتماً جزء کسانی هستند که می‌توانند شفاعت کنند.
۲. در روایت دیگری از رسول خدا(ص) نقل شده: «ثَلَاثَةٌ يَشْفَعُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيُشَفَّعُونَ الْأَنْبِيَاءُ …».
بنابراین انبیاء و اوصیاء و ملائکه شفیع‌اند. مؤمنین می‌توانند شفاعت کنند. روایاتی که این معنا از آن استفاده شود، متعدد است.
۵. حضرت زهرا(س)
در برخی روایات شخص حضرت زهرا(س) به عنوان شفیع معرفی شده؛ من یک روایت را اینجا نقل می‌کنم: «قَالَ جَابِرٌ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَدِّثْنِي بِحَدِيثٍ فِي فَضْلِ جَدَّتِكَ فَاطِمَةَ إِذَا أَنَا حَدَّثْتُ بِهِ الشِّيعَةَ فَرِحُوا بِذَلِكَ»؛ جابر به امام باقر(ع) عرض کرد: حدیثی در فضیلت جده خودتان حضرت زهرا(س) به من بگویید که وقتی من آن را برای شیعه شما می‌خوانم، از شنیدن آن شادمان شوند. «قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) قَالَ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ … يُنَادِي الْمُنَادِي وَ هُوَ جَبْرَئِيلُ(ع) أَيْنَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ … ِ فَيَقُولُ اللَّهُ يَا بِنْتَ حَبِيبِي ارْجِعِي فَانْظُرِي مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ حُبٌّ لَكِ أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ ذُرِّيَّتِكِ خُذِي بِيَدِهِ فَأَدْخِلِيهِ الْجَنَّةَ، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع): وَ اللَّهِ يَا جَابِرُ إِنَّهَا ذَلِكَ الْيَوْمَ لَتَلْتَقِطُ شِيعَتَهَا وَ مُحِبِّيهَا كَمَا يَلْتَقِطُ الطَّيْرُ الْحَبَّ الْجَيِّدَ مِنَ الْحَبِّ الرَّدِيءِ». می‌فرماید در روز قیامت منادی که جبرائیل باشد ندا می‌دهد فاطمه دختر محمد(ص) کجاست؛ او پاسخ می‌دهد. بعد خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ای دختر حبیب من، برگرد و ببین کسانی را که در قلب آنها محبت نسبت به تو و ذریه تو وجود دارد؛ آنها را به همراه خود به بهشت ببر. البته درست است به صراحت مسأله شفاعت را مطرح نکرده، اما به وضوح معلوم است که بر مبنای شفاعت این کار انجام می‌گیرد.
۶. مؤمنین
از کسانی که شفاعت آنها در روایات مورد اشاره قرار گرفته، مؤمنین یا صدیقین من المؤمنین است؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ »؛ می‌گوید از امام صادق(ع) در مورد این دو آیه شنیدم که فرمود: «قَالَ الشَّافِعُونَ الْأَئِمَّةُ وَ الصَّدِيقُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ»، شافعان ائمه هدی(ع) و البته راستگوی از مؤمنین، کسی که اهل صداقت باشد. اینجا به خصوص روی مسأله صدق تأکید کرده است. آن روایتی که قبلاً خواندیم، آنجا آمده بود «وَ الشَّفَاعَةُ لِلْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْمُؤْمِنِينَ»، اینجا صحبت از مسأله صدق مطرح نیست؛ به صورت کلی فرموده که مؤمنین هم شفیع هستند. اینکه شفیع مؤمنان هستند یا یک گروه خاصی از مؤمنان، آیه ۱۰۰ و ۱۰۱ سوره شعراء در حقیقت تطبیق کرده که شافعین ائمه هستند و صدیق که در آیه آمده، مِن المؤمنین. این دارد تطبیق می‌کند صدیق حمیم بر مؤمنان، منتهی می‌گوید صدیق من المؤمنین. آیا همه مؤمنان را دربرمی‌گیرد یا بخشی از مؤمنان، این روایت در واقع تطبیق کرده صدیق را بر مؤمنین، ولی معنایش این نیست که مثلاً گروه خاصی از مؤمنان می‌توانند شفاعت کنند. چون در روایت قبل گفتیم به صورت کلی گفته مؤمنان می‌توانند شفاعت کنند؛ منتهی توجه دارید که مؤمن یک معنای دقیق دارد. یعنی کسی که واقعاً ایمان دارد به معنای حقیقی کلمه، نه اینکه فقط لساناً اظهار ایمان کند.
۷. علما و شهدا
علما و شهیدان طبق برخی روایات از کسانی هستند که می‌توانند روز قیامت شفاعت کنند. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) ثَلَاثَةٌ يَشْفَعُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيُشَفَّعُونَ الْأَنْبِيَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ». سه گروه هستند که در روز قیامت نزد خداوند شفاعت می‌کنند و شفاعت آنها مورد پذیرش قرار می‌گیرد. یکی انبیاء هستند که این در برخی روایات دیگر هم ذکر شده بود؛ گروه دیگر علما هستند، علما هم معلوم است و معنای خاصی دارد؛ سوم، شهدا. در اینجا شهدا نه به معنای شاهدان و گواهان، بلکه شهدا به معنای من یقتل فی سبیل الله، کسی که در راه خدا مقتول است، یعنی همین معنای فقهی و حدیثی شهدا؛ چون شهدا در قرآن غالباً یک معنایی دارد، که کلمه شهید و شاهد و شهدا به معنای گواهان و گواه و گواهی به کار رفته است. اما در روایات و مخصوصاً عبارات فقهی، نوعاً به معنای کسی است که در راه خدا کشته شود، من قتل فی سبیل الله. اینجا هم منظور از شهدا همین اصطلاح متعارف روایی و مورد استفاده در کتاب‌های فقهی است. پس اینکه می‌فرماید سه گروه، انبیاء، علما و شهدا شفاعت می‌کنند، یعنی عالمانی که انما یخشی الله من عباده العلماء، آن علما و نه هر کسی که چند اصطلاح را یاد گرفته و ذهنش مملو از این الفاظ و عبارات است؛ شهدا هم معلوم است.
البته ما بعضی موارد دیگر را هم در روایات داریم که نیازی نیست آنها را ذکر کنیم، که تصریح به شفاعت آنها هم شده است؛ مثلاً شفاعت قرآن، شفاعت ملائکه. آنچه که اینجا بیشتر مدنظر ما بود، شفاعت شافعان از جامعه انسانی بود؛ یعنی انسان‌هایی که می‌توانند شفاعت کنند. نبی مکرم اسلام، انبیاء الهی، اوصیاء انبیاء به ویژه امیرالمؤمنین(ع)، شخص حضرت زهرا(س)، ائمه معصومین و فرزندان حضرت زهرا(س)، حتی در بعضی روایات هم ذریه رسول خدا(ص) به عنوان شفاعت کنندگان از آنها یاد شده است. مؤمنان، اهل صدق، علما، شهدا، صدیقین، در بعضی روایات دارد که شهدا، صدیقین، صالحین، انبیاء، اینها کسانی هستند که می‌توانند شفاعت کنند.
باید توجه داشت که اینکه در برخی روایات گفته شفاعت کنندگان اینها هستند، مثلاً یک نفر یا دو نفر یا سه گروه ذکر شده، این به معنای نفی شفاعت از دیگران نیست؛ به عبارت دیگر اینجا دلالت بر حصر حقیقی نمی‌کند. لذا منافات ندارد اگر مثلاً پیامبر(ص) فرمود سه گروه هستند که شفاعت می‌کنند، در برخی روایات فرد چهارم و پنجم را هم ذکر کرده باشد، هیچ منافاتی ندارد.
بحث جلسه آینده
فقط یک نکته باقی مانده که آن را برای جلسه آینده می‌گذاریم و آن اینکه اگر کسی شفاعت را انکار کند، عدم اعتقاد به شفاعت، آیا موجب خروج از دین و خروج از مذهب یا به تعبیری کفر و ارتداد می‌شود یا نه؟
نظرات