جلسه ۲۱ – PDF

جلسه بیست و یکم

مقدمات حکمت  – مقدمه دوم – جهت سوم: احراز مقام بیان

۱۴۰۱/۰۸/۱۱

جهت سوم: احراز مقام بیان

در مقدمه دوم از مقدمات حکمت دو جهت بحث بیان شد یکی اصل تبیین این مقدمه و دیگری اینکه آیا مقدمیت آن مورد قبول است یا خیر؟
لکن یک جهت سومی هم در خصوص این مقدمه مطرح شده که اشاره به آن لازم است. ما گفتیم متکلم باید در مقام بیان تمام مرادش باشد و منظور از مراد، نیز مراد استعمالی است و مقدمیت آن را نیز پذیرفتیم. لکن مسئله این است که آیا این امر باید احراز شود یا خیر؟ در ارتکاز بسیاری از ما این است که اینکه متکلم در مقام بیان باشد باید احراز شود. همین که ما بیاییم بگوییم متکلم در مقام بیان است، در حالیکه احراز نشده برای ما، این کافی نیست. در این باره دو قول وجود دارد:
۱. مشهور معتقدند که اگر بخواهیم به اطلاق اخذ کنیم حتما باید احراز کنیم متکلم در مقام بیان بوده.
۲. برخی می‏گویند احراز اینکه متکلم در مقام بیان بوده لازم نیست، همین قدر که قرینه ای بر اجمال یا اهمال نباشد کفایت می کند برای اینکه بگوییم متکلم در مقام بیان است.
این مسئله مهمی است باید ببینیم آیا احراز این مطلب لازم است یا خیر؟ چون در مواردی که ما شک می‎کنیم متکلم در مقام بیان است یا خیر؛ این موثر است.

کلام محق خراسانی

محقق خراسانی می فرماید: اگر جایی شک کردیم متکلم در مقام بیان است یا خیر، بعید نیست که بگوییم اصل این است که متکلم در مقام بیان باشد. اینکه می‎گویند اصل این است که متکلم در مقام بیان است، یعنی عقلاء وقتی مواجه می‎شوند با کلامی؛ اگر شک کنند گوینده آن سخن در مقام بیان هست یا نه، می‎گویند در مقام بیان است. ایشان تعبیر اصل به کاربرده است. می‎گوید این یک اصل عقلایی است، اصل عقلایی یعنی عقلاء بنا را بر این می‎گذارند که متکلم در مقام بیان است. منظور از اصل عقلایی این است، یعنی بناء عقلاء بر اینکه با این کلام معامله مقام بیان می‎کنند.

کلام محقق بروجردی

برخی از شاگردان محقق خراسانی تعبیر ظاهر حال متکلم را به کار بردند. محقق بروجردی می‎گوید: ظهور حال متکلم در این است که کلام صادر از او برای این القاء شده که آنچه را که اراده کرده بیان کند. زیرا سخن گفتن مثل سایر افعال انسان اختیاری است و امر فعل اختیاری به دست فاعل است. این متکلمی که سخن می‎گوید، از روی اختیار هم سخن می‎گوید، اگر می‎خواست غیر از این را بیان کند بالاخره یک قرینه‎ای را می‎آورد، یک قرینه‎ای بر اجمال یا اهمال و چنین چیزی اینجا وجود ندارد. بنابراین ظاهر حال او این است که او دارد همه آنچه را که در موضوع حکمش دخیل است بیان می‎کند، کلام ایشان این است «فکلامه بما انه عمل من اعماله لا بما انه لفظ دال یدل دلالة عقلائیه علی انه بصدد بیان موضوع حکمه» ؛ می‏گوید: این سخن او به عنوان اینکه یک عملی از اعمال اوست، نه از حیث اینکه یک لفظ است و این لفظ این معنا را می‎دهد، نه، از نظر عقلاء سخن گفتن این آدم ظاهرش این است که دارد همه آنچه که مراد حکمش است را بیان می کند، و الا مسئله لفظ نیست، که عقلاء از این لفظ این را می فهمند. اینجا دو مسئله وجود دارد: یک وقت می‎گوییم: ظاهر لفظ این است و عقلاء از این جمله این را می‎فهمند که این موضوع، موضوع حکم است و چیز دیگری در آن دخیل نیست، این را مستند می‎کنیم به لفظ، ولی گاهی مستند می‎کنیم به اینکه حال متکلم این چنین است و بناء عقلاء در مواجه با سخن متکلم این است که می‎گویند او در مقام بیان تمام مرادش است.
پس در موارد شک محقق خراسانی می‎گوید: اصل این است که متکلم در مقام بیان است یا به تعبیر برخی ظاهر حال متکلم این است که در مقام بیان است، حال این ظاهر حال را ممکن است برگردانیم به همان اصل؛ گاهی تعبیر اصل به کار برده می‎شود و گاهی تعبیر ظاهر، ظاهر یعنی ظاهر حال، اما در اصل احتمالات متعددی هست یک وقت می‎گوییم اصل و منظور اصل لفظی است و گاهی اصل می‎گوییم منظور اصل عقلی است و گاهی می‎گوییم اصل و منظور از آن اصل عملی است و گاهی اصل می‎گوییم و آن طور که محقق خراسانی بیان کردند، هیچ کدام از اینها نیست و بیشتر منظورشان بناء عملی عقلاء است.
سوال:
استاد: بله، ولی اصل هم می‎تواند بگونه‎ای تعبیر شود که به ظاهر حال برگردد. یک بحثی که بعضی از جاها مطرح شده این است که فرق بین اصل و ظاهر چیست؟ یک وقت می گوییم ظاهر، منظور ظاهر لفظ است، با لفظ کار داریم و یک وقت می‎گوییم ظاهر و مراد ظاهر حال است، این دو با هم فرق دارد، ما معانی مختلف اصل را باید احصاء کنیم و معانی مختلف یا استعمالات مختلف کلمه ظاهر را باید بیان کنیم و بعد اینها را با هم مقایسه کنیم، بعضی از این دو یک معنا اراده کنند ولی مسلما با هم متفاوت هستند، اگر یک معنای خاصی از این دو بشود که بر هم قابل انطباق باشند، آن با یک توجیهاتی ممکن است پذیرفته شد و الا اصل و ظاهر هر کدام معنای خاص خودش را دارد و اینها با هم متفاوت هستند.
سوال
استاد: خیر، اصل در برخی تلقی‎ها هیچ ارتباطی با این ندارد ولی اینجا ممکن است با این توضیحی که دادیم که گفتیم ظاهر یعنی ظاهر حال متکلم، یکی باشند. اینکه می‎گوییم اصل این است که متکلم در مقام بیان باشد، این را می‎توانیم به دو سه نحو تقسیر کنیم، یک تفسیر این است که وقتی عقلاء با کلام متکلم مواجه می شوند آن را حمل بر در مقام بیان بودن می‏کنند و می‎گویند این موضوع حکمش همین است و مطلق است این می‎تواند با ظاهر یکی باشد ولی اینکه ما یکی را ریشه دیگری قرار دهیم، نه، درست نیست.
سوال:
استاد: منظورتان از همه جا یعنی چه؟ ما هم نمی‎گوییم همه جا. هر جایی به تناسب، ممکن است جایی باشد که موضوع ظاهر حال متکلم اصلا فراهم نیست. اینجا یک سخنی متکلم گفته که می‎خواهیم ببنیم که مطلق را اراده کرده یا خیر؟ می‎گوید باید ببینیم در مقام بیان است یا خیر؟ می‎گوییم ما شک داریم که در مقام بیان است، می‎گوید ظاهر حال متکلم این است که وقتی یک حکمی را با یک موضوعی بیان می‎کند و ما قرینه‎ای هم نداریم که او درمقام اجمال یا ابهام باشد، ظاهر حال اقتضاء می‏کند که او در مقام بیان است، لذا ظاهر حال دیگر به لفظ کاری ندارد، مجموع اینها را که با هم می‏سنجیم یعنی این سخن و نبودن قرینه و اینها اقتضاء می‎کند که در مقام بیان باشد.
اینجا برخی از شاگردان دیگر محقق خراسانی نظردیگری دارند. دقت کنید ما باید اینها را بررسی کنیم. محقق نایینی یک نظری دارند، محقق اصفهانی یک نظری دارند و بعد امام خمینی نیز اینجا مطلبی دارند و ما انظار این اعلام را باید بیان کنیم و انشاء الله نهایتا ببینیم که حق در مسئله چیست؟

کلام محقق نایینی

محقق نایینی می‎گویند: اطلاق نباید اطلاق تطفلی باشد؛ یعنی نباید طفیلی باشد، اطلاق تطفلی یعنی اگر جایی متکلم اساسا برای بیان حکمی این کلام را بر زبان رانده، چنانچه بخواهیم در مورد یک حکم دیگری اطلاق را استفاده کنیم این می‎شود اطلاق تطفلی یا طفیلی، یعنی کأنه یک اطلاق اصلی داریم و یک اطلاق فرعی هرچند عنوان طفیلی بهتر است؛ ایشان مثال می‎‌زند به «يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ» اینجا جوارح یعنی سگ‎های شکاری، موضوع در مورد سگ های شکاری است، جوارح طبق روایات ما مربوط به کلاب است، می‎گوید: «تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ»، اگر این سگ‎ها شکار کردند و چیزی را با دندان گرفتند و آوردند می‎توانید از اینها بخورید.و یعنی به جای اینکه با تیر بزنید سگ گردنش را گرفت و این حیوان را آورد اینجا «اکل» را جایز دانسته‎اند. از آن چیزهایی که این سگ‎ها گرفتند بخورید یعنی دیگر لازم نیست ذبح با آن شرایط انجام شود. از این جهت این آیه برای بیان این حکم بیان شده است که نیازی به ذبح ندارند و لازم نیست به آن طریق تزکیه شوند. اما آیا می‎توانیم بگوییم این آیه اطلاق دارد و وقتی می‏گوید «کلوا» یعنی آنجایی هم که اینها دهن زدند نجس هم نیست و نیازی به آب کشیدن ندارد؟ پس یک جهت حکم به عنوان اینکه مزکی یا میته است یک جهتش این است که آیا این پاک است یا نجس؟ طهارت و نجاست یک امر دیگری است.
حال اگر ما بگوییم این آیه اطلاق دارد، چون نسبت به طهارت و نجاست می‎فرماید: اطلاقش می‎شود، اطلاق طفیلی یا تطفلی، زیرا در مقام بیان این بوده که این نیاز به ذبح شرعی ندارد و نسبت به طهارت و نجاست اصلا در مقام بیان نبوده.
ایشان می‏گوید: اساسا اینطور نیست که عقلا در موارد اینچنینی نیز بگویند چون متکلم در مقام بیان بوده پس اطلاق جاری می‎شود. عقلاء اینطور نیست که در این موارد نیز اطلاق جاری کنند، عقلاء چنین سیره‎ای ندارند، اینطور نیست که بگوییم ما شک داریم متکلم در مقام بیان است یا خیر؟ اصل یا ظاهر اقتضاء می‎کند که اینجا در مقام بیان است، پس اینجا نیز اطلاق جاری کنیم. مثل جایی که در مقام بیان اصل تشریع حکم است، مثلا در «اقیموا الصلوة» به اطلاق تمسک نمی‎کنند برای نفی جزئیت یا شرط مشکوک الشرطیه یا جزئیه زیرا در مقام بیان نسبت به اجزاء و شرایط نبوده، او فقط در مقام بیان اصل حکم بوده. لذا همانطور که آنجا به اطلاق تمسک نمی‎کنیم در این مواردی هم که دلیل صرفا برای بیان یک حکم خاص وارد شده، اینجا نیز به اطلاق برای امور دیگر تمسک نمی‎کنیم. بله غیر این موارد ما به اطلاق تمسک می‎کنیم.

رساله حقوق

انواع چشم از جهت کسب آگاهی و عدم آن

بحث ما در مورد حق چشم بود. عرض کردیم چشم نیز مانند گوش از دید امام سجاد (علیه السلام) دروازه‎های آگاهی و معرفت انسان هستند. انسان از طریق چشم و گوش می‎تواند معرفت کسب کند و شناخت پیدا کند. حال این شناخت، سطوح مختلف دارد. وقتی که می‎گوییم دروازه آگاهی، این معنایش این است که قابلیت بهره‎برداری و کسب آگاهی با چشم وجود دارد، اما لزوما مورد استفاده قرار نمی‏گیرد. یعنی انسانها دو دسته هستند: یک دسته از این ابزار آگاهی استفاده بهینه می‎کنند و یک عده استفاده نمی‏کنند.
چشم نیز گویا از دید قرآن دو نوع است: ۱. چشمی که می‎بیند؛ ۲. چشمی که نمی‏بیند آنچه را که باید ببیند. اینجا اشاره به کور و نابینا نمی‎کند، می‎گوید کسی ممکن است چشم داشته باشد و با آن ببیند یعنی کسب معرفت و آگاهی کند، اما کسی ممکن است چشم داشته باشد و اشیاء ظاهری را ببیند ولی آن را وسیله‎ای برای کسب معرفت قرار نمی‎دهد. لذا خداوند متعال در سوره اعراف در مورد کافران می‎فرماید: «لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها» بعضی چشم دارند و در این دنیا می‎بینند ولی «لایبصرون بها»، در جای جای قرآن به این دو رفتار اشاره شده. یعنی انسان‎هایی که چشم دارند و می‎بینند، انسانهایی که از این قوه بینایی برخوردار هستند، اما بینائیشان را محصور در مشاهده اشیاء ظاهری کردند، اینکه از این امور به امور دیگری منتقل شوند تأمل و تفکر کنند و به علم و معرفت حقیقی دست پیدا کنند، اینطور نیست. طبیعتا انسان با چشمش آگاهی‎های جدید پیدا می‏کند، یعنی وقتی اشیاء را می‎بیند طبیعتا یک زوایایی از آن شئ مشاهَد برایش آشکار می‎شود. فرض کنید تا حالا انسانی را ندیده یا یک حیوانی را ندیده یا جایی را ندیده، وقتی می‏بیند این اطلاعات او افزوده می‎شود، اما این ظاهر قصه است.
خداوند متعال در آیات فراوانی امر به دیدن همراه با تأمل و دقت می‎کند و در آیات متعددی کسانی را که می‎بینند و تأمل و دقت نمی کنند سرزنش می‎کند. شما جستجو کنید، آیاتی که با «انظروا» یا «أ ولم ینظروا» وارد شده، یعنی اثبات و نفی، امر به نظر و سرزنش به خاطر ندیدن؛ جایی می‎فرماید: «فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ» نگاه کنید عاقبت تکذیب کنندگان چه بوده، یعنی از راه آثار و نشانه‎های تکذیب کنندگان پی ببرید که تکذیب الهی چه نتیجه‎ای دارد؟ اینجا نیز دیدن است ولی دیدنی است که آگاهی و علم حقیقی به انسان می‏دهد، علم و معرفت حقیقی، علم و معرفت به مبدأ هستی است و هر آنچه که خداوند تبارک و تعالی خواسته یا در مثلا در آیه «سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» ؛ ای رسول به مردم بگو که در زمین سیر کنند و ببیند که خداوند چگونه این موجودات را آفرید، سپس خدا عالم آخرت را ایجاد می‏کند و او بر همه چیز قادر و تواناست، اینکه می‎فرماید «انظروا کیف کان بدءالخلق» ببینید خداوند چطور عالم را خلق کرد، همانطور نیز آخرت را خلق خواهد کرد، این هم امر می‎کند به دیدن ولی یک وقت دیدن برای این است که انسان در این متوقف شود، یا این را مبدأ حرکت ذهنی و آگاهی بخشی خودش قرار دهد؟ از این قبیل ما زیاد داریم.
در مقابل کسانی که از چشمشان استفاده می‎کنند، ولی این موجب علم و آگاهی آنها نمی‎شود سرزنش می‎کند. «أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ » ؛ نمی بینند که این شتر چگونه خلق شده، آسمان چگونه برافراشته شده، این کوه‏ها چگونه استوار شدند و ثابت شدند؟ این برای دیدن است. یعنی کسی که کوه و آسمان و شتر را می‏بیند، خدا از او می‎خواهد که در آنها تأمل کند و اینها منشأ علم و آگاهی انسان شوند یا در آیه دیگری می‏فرماید: «أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْ» آیا اینها در ملکوت آسمانها و زمین نگاه و تأمل نمی‏کنند؛ آسمان و زمین و آنچه که خداوند آفریده ولو «من شئ»، یعنی کوچکترین چیز، اینها را انسانها می‏بینند، این نمی‏خواهد بگوید که انسانها نابینا هستند، نه این همان «لهم اعین لایبصرون بها» همین را می‏خواهد بگوید یک عده‎ای چشم دارند و اشیاء را می‏بینند اما این دیدن آنها دروازه علم و آگاهی و معرفت برای آنها نیست.
پس ما دو دسته انسان داریم، انسان‎هایی که دیدن و چشم و نظر را ابزاری برای آگاهی و معرفت قرار می‏دهند اما بعضی این را وسیله کسب و آگاهی معرفت قرار نمی‎دهند «لهم اعین لا یبصرون بها». این چیزی است که در آغاز امر باید به آن توجه کرد و سپس می‎آییم سراغ کارهایی که چشم باید کند و نباید بکند.