جلسه ۷۲- PDF

جلسه هفتاد و دوم

۳. حق چشم – توضیح کلی – فرق چشم بستن بر حرام و ترک ابتذال

۱۴۰۱/۰۷/۲۷

خلاصه جلسه گذشته

تا اینجا در مورد حق الله و حق النفس و حق دو عضو از اعضای انسان بحث کردیم. به حدی که متناسب با فرصت و مقتضای این جلسه بود. حق الله مطرح شد، حق الانسان علی نفسه هم گفتیم به چه معنا است و مطرح شد، بعد حق اللسان و حق السمع مطرح شد، دو عضو مهم از اعضای بدن انسان، یکی حق زبان و گفتیم اصلا چرا در بین اعضا امام سجاد علیه السلام به زبان ابتدا کرد، این را توضیح دادیم. بعد آمدند سراغ گوش و چشم. گوش را بحثش را کردیم الان بحث از حق چشم است.

۳. حق چشم

حضرت می‏فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ اِلاَّ لِمَوْضِعِ عِبْرَه تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً فَاِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الاِعْتِبَارِ».

توضیح کلی

اما حق چشم تو این است که آن را از چیزی که بر تو حلال نیست بپوشانی، دقت کنید: «غَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ» چشم خود را از هر چه که بر تو حلال نیست بپوشانی، این پوشاندن چشم از حرام، یعنی چه؟ این را باید توضیح دهیم، آیا پوشاندن چشم از حرام فقط نگاه به نامحرم است یا دایره‎اش وسیع‎تر است، این دایره اوسع از نگاه به نامحرم و اختصاص آن به شهوت در این امر است «عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ»، هرچه که بر تو حلال نیست، خیلی چیزها وجود دارد که دیدنش بر ما حلال نیست، غیر از دیدن نامحرم چیزهای دیگری هم وجود دارد که دیدنش برای ما حلال نیست و چشم را باید از آن پوشاند. حال یک توضیح اجمالی می‏دهیم تا بعد این بحث را باز کنیم.
«وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ»، ترک ابتذال بصر، این هم یک مورد دیگر است، ابتذال بصر یعنی چه؟ این غیر آن است، در ترجمه‏ها نوعا این دو را یک جور معنا کردند، یعنی گفتند چشم خود را از آنچه که بر تو حلال نیست بپوشان، چشم خود را از حرام و ناروا بپوشان. ترک ابتذال بصر یک معنای دیگری دارد و غیر از چشم پوشی از حرام است.

فرق چشم بستن بر حرام و ترک ابتذال

«غض» در مورد حرام به کار رفته، «غَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ»، چشم پوشی از چیزی که بر تو حلال نیست، «تَرْکُ ابْتِذَالِهِ»، این «ترک» عطف بر «غض»است و این ترک، کار دیگری است، این ترک ابتذال به چه معنا است؟
ابتذال به طور کلی از نظر لغت یعنی پست کردن، خوار کردن، بی ارزش کردن، از نظر لغت ابتذال یعنی این، مثلا در مورد لباس می‏گویند که این جامه را مبتذل نکن، یعنی این جامه را اینقدر بی ارزش نکن، کسی به اصطلاح یک لباس پلوخوری و مهمانی دارد می‏گویند این را همه جا نپوش، جایی که مهمانی دعوت هستی بپوش. استفاده بیش از حد از یک چیز یا استفاده به گونه‏ای که آن را بی ارزش کند این می‏شود ابتذال، استفاده بیش از حد یا استفاده از چیزی به نحوی که آن شئ را کم ارزش و کم بها، پست و فرومایه کند.
حق دومی که اینجا امام سجاد علیه السلام برای چشم به کار بردند، ترک ابتذال است، می‏گویند: این عضو را بی ارزش و پست و خوار نکن، زیاد با آن نگاه نکن، به هرچیزی نگاه نکن، به هر چیزی و هر جا به این چشم ننگر. این غیر از اولی است، در اولی می‏فرماید به حرام نگاه نکن ولی در دومی می‏گوید این را ولش نکن که همه جا بچرخه، این را رها نکن که هر چیزی که ممکن است حلال هم باشد، اصلا اشکالی نداشته باشد ولی مبتذلش نکن و اینقدر از این بی خود استفاده نکن که ارزشش پایین بیاید، مثل آن لباس پلوخوری که می‏گویند همه جا نپوش که ارزشش پایین نیاید، بی ارزشش نکن، اینجا نیز می‏گویند از چشمت زیاد و برای هر چیزی استفاده نکن، این چشم ارزش دارد، ولش کنی و هرطور که خواست به همه جا نگاه کند.
حضرت می‏فرماید:« وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ اِلاَّ لِمَوْضِعِ عِبْرَه» این استثناء به ترک ابتذال می‏خورد و الا معنا ندارد که حضرت بفرمایند: «حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ اِلاَّ لِمَوْضِعِ عِبْرَه»، به چیزی که حرام است نگاه نکن مگر برای موضع عبرت، معنا ندارد، چیزی که حرام است دیگر موضع عبرت و غیر عبرت ندارد، لذا این استثناء به ترک ابتذال می‏خورد، آن مطلق است، «وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ»، چشم پوشی از حرام و ناروا، چشمت را باید در مقابل آنها ببندی و ترک ابتذال کنی، یعنی چشم را رها کنی، بی اندازه استفاده نکنی، هرچیزی را نبینی، یعنی چشمت را برای هر چیزی باز نکن مگر برای موضع عبرت. مگر اینکه در آن یک عبرتی باشد که «تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً» مگر برای جایی که عبرت بگیری و از آن بصیرت و بینایی به دست بیاوری یا علمی بیندوزی، «أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً» سپس حضرت علت و تعلیل می‏آورند «فَاِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الاِعْتِبَارِ»، زیرا دیده در عبرت آموزی و پند گیری است. این یک توضیح کلی از این جمله.
می‎فرماید حق بصر این است، جنبه های سلبی آن عبارتند از: ۱. «غَضُّهُ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَکَ»؛ ۲. «تَرْکُ ابْتِذَالِهِ».
جنبه های ایجابی آن نیز عبارتند از: ۱. بصیرت یابی و بینایی؛ ۲. دانش اندوزی.
پس اینجا حضرت فرمودند که چه کارهایی با این چشم نباید بکنید و چه کارهایی باید بکنید. یک معیار داده، یک دلیل ارائه داده. چرا نباید با چشم حرام دید، چرا باید چشم را مراقب بود که یله و رها نباشد؟ « فَاِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الاِعْتِبَارِ»، حضرت دلیل را نیز بیان کرده است.
حال این یک توضیح اجمالی بود که احتیاج به بحث دارد که باید نکاتی را بیان کنیم.
سوال:
استاد: این اعم از نابجا استفاده کردن است. نابجا استفاده کردن یک مسئله است، زیاد استفاده کردن یک مسئله دیگر است. حتما شنیدید که می‏گویند لوثش نکن، لوث شدن همان متبذل شدن است، یک چیز ارزشمندی را وقتی هرجا به هر بهانه‏ای به کار ببری می‎شود ابتذال، اصلا یک سخن ارزشمند، نصیحت ارزشمند، اگر نصیحت ارزشمند را بیش از حد شما تکرار کنید این دیگر به حد ابتذال کشیده می‏شود ولوث و بی ارزش شده، این بی ارزش کردن یک شئ ارزشمند می‏شود. در ذهن ما از مبتذل از بس گفتند تصاویر مبتذل یا فلان چیز مبتذل به سوی چیز خاصی می‎رود.