جلسه اول – PDF

جلسه اول

تعریف مطلق و مقید – تعریف مشهور – بررسی تعریف مشهور

۱۴۰۱/۰۷/۱۰

اثر عمل بر علم

قال رسول الله(ص): «مَن عَمِلَ بِما يَعلَمُ وَرَّثَهُ اللَّهُ عِلمَ ما لَم يَعلَم »؛
کسی که عمل کند به آنچه که می‎داند، خداوند علم و دانش آن چرا که نمی‎داند را نیز به او عطا می‎کند.
البته این روایت با تعابیری نظیر همین عبارت با تفاوت‎های جزیی از حضرت علی (علیه السلام)، امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) نقل شده است.
بر طبق این روایت کسی که به دانسته‎های خودش عمل کند این آمادگی و استعداد و زمینه را پیدا می‎کند که خداوند نسبت به آنچه که نمی‎داند نیز به او آگاهی دهد. البته این از ویژگی‎های علم الهی است. اگر کسی علم دین و علم خداشناسی و احکام شرعی و اخلاق الهی را تحصیل کند، به میزانی که به این آگاهی و علم پایبندی داشته باشد، خداوند نور دانش و معرفت و آگاهی را بر سایر جنبه‎های مخفی و مجهول نیز می‎تاباند و نسبت به آنها آگاهی پیدا می‎کند. این ویژگی در سایر علوم نیست، شاید در اکثر علوم تجربی و طبیعی این ویژگی وجود ندارد، البته مثلا یک طبیب یا دانشمندی که به مضرات یک چیزی آگاهی دارد اگر به آن عمل نکند قهرا آن مضرات گریبان او را می‏گیرد، اگر عالم و دانشمندی مثلا کشف کرده که برای حفظ صحت بدن لازم است فلان کار را انجام دهد یا از فلان کار اجتناب کند، حال اگر او خودش به این عمل نکند طبیعتا آن آثار و مضراتی که پیش بینی کرده دامن‎گیر او خواهد شد یا در حیطه علوم انسانی اگر دانشمندی به قواعدی پی برده که در سقوط جوامع مؤثر است، اما عمل و رفتار خودش بر خلاف دانسته‎های خودش باشد قهرا این مواجه می‎شود با آن آفت‎ها و آسیب‎هایی که خودش پیش بینی کرده، در این حد در همه علوم وجود دارد، چه در علوم طبیعی و تجربی و چه در علوم انسانی هر یک از دانشمندان اگر بر خلاف دانسته‎های خودشان و علم خودشان عمل کنند، طبیعتا آثارش دامن‎گیر آنها خواهد شد یا اگر به آن عمل کنند از منافعش بهره‎مند می‎شوند اما اینکه عمل به دانسته‎ها در سایر علوم موجب تابیده شدن نور علم به زوایای مخفی و پوشیده آن علم شود، در چنین عرصه‎هایی وجود ندارد، این خصوصیت در علوم الهی و دینی است که اگر عالم اهل عمل باشد به آنچه که می‎داند خداوند تبارک و تعالی به او چیزهایی که نمی‎داند نیز عطا می‎کند و این آمادگی و ظرفیت و استعداد در او پدید می‎آید که به او عطا شود، «أَلْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللّه فِی قَلْبِ مَنْ یشآء» به همین معناست. یعنی اگر ظرف روح سالم باشد، ظرف روح از آلودگی‎ها پاک باشد این پاکی و طهارت روحی خودش زمینه را برای کشف بعضی از حقایق فراهم می‏کند و خداوند این عنایت را به عالم عامل خواهد داشت که بهره‎مند شود از فیض الهی و افاضه الهی او را در مسیر روشنایی و نور قرار بدهد.
اینکه امیرالمومنین علیه السلام می‎فرماید: «عِلمُ المُنافِقِ في لِسانِهِ و عِلمُ المُؤمِنِ في عَمَلِهِ» ؛ کسی که به علمش عمل نکند منافق است، از این روایت اینچنین بر می‎آید که اگر کسی به علمش عمل نکند منافق است. منافق یک اصطلاح خاصی است که بر کسانی که اهل دین و ایمان نیستند اما تظاهر به دینداری و ایمان می‎کنند اطلاق می‎شود اما عالم بی عمل طبق این بیان یکی از مصادیق منافق است. نفاق ابعاد و جلوه‎های مختلف دارد و یکی از تجلیات نفاق این است که انسان به علمش عمل نکند، عالم دین به علمش عمل نکند، کسی که به احکام شرعی و اخلاق الهی واقف است و از اینها مطلع است اگر بر اساس دانسته‎های خودش عمل نکند منافق محسوب می‎شود، حال اگر به معنای اصطلاحی واقعا منافق هم نباشد، حکما ملحق به منافق مصطلح است و کثیری از آن آثار و اموری که برای نفاق و منافق گفته شده است برای چنین انسانی نیز وجود دارد. کسی که دعوت به خیر می‏کند اما خودش اهل شر است کسی که دعوت به صبر می‎کند ولی اهل بی‎تابی است، کسی که دعوت به احسان می‎کند اما خودش اهل امساک است، کسی که دعوت به سماحت و سعه صدر می‎کند ولی خودش گرفتار ضیق صدر است، چه نام دیگری غیر از نفاق می‎توانیم برای این رفتار قرار دهیم، بالاخره این مطالبی که می‎خوانیم چه در بعد احکام و چه در حیطه اعتقادات و چه در جهت اخلاقیات، باید خودمان به آن عامل شویم، اگر عمل کنیم، اگر اخلاقمان اخلاق الهی شود و رنگ و بوی الهی پیدا کند (حال اخلاق الهی به معنای حقیقتی که خیلی با آن فاصله داریم) رنگ و بوی الهی پیدا کنیم، بالاترین جلوه اخلاق شیطانی استکبار و خود برتر بینی و اینها است، این حالت استکبار در ما از بین برود و متواضع شویم، حقیقتا خودمان را چیزی ندانیم، بعضی تظاهر به تواضع می‎کنند اما در درون آنها حالت استکباری در حال طغیان و فوران است، این همه ما روایات می‎خوانیم در رابطه با خویشتن داری و صبر و مدارا، عفو و گذشت، زدودن دل‎ها از کینه و حسادت، بالاخره درصدی دل ما باید رنگ و بوی اینها را پیدا کند، اگر اینچنین شد آنوقت خداوند راه‎های جدید باز می‎کند «اورثه الله علم ما لا یعلم» این فرمایش رسول گرامی اسلام و حضرت علی و سایر ائمه معصومین(ع) است که ما اگر به دانسته‎ها و آنچه می‏دانیم عمل کنیم خداوند این نور را بر نقاط تاریک می‎افکند و حقایقی برای ما کشف می‎شود، حجاب‎ها کنار می‎رود و ما می‎بینیم آنچه را که باید ببینیم. توقع نباید داشته باشیم که با پر کردن ذهنمان از اصطلاحات و فرمول‎ها و استدلال‎ها راه و مسیر برای ما روشن شود. اگر اینطور شد آن وقت من حیث لا یحتسب خداوند تبارک و تعالی ما را راهبری می‎کند. راهنمایی می‏کند، در بزنگاه‎ها و دو راهی‎های تحیر و بر سر دو راهی‎های سعادت و شقاوت و جایی که غبار بر می‎خیزد و ما نمی‎توانیم تمییز دهیم که حق و باطل چیست، نمی‎توانیم تمییز دهیم راه کدام است و چاه کدام؟ آنجا خداوند نور می‎تاباند بر مسیر و ما راه را تشخیص می‎دهیم و حق را از باطل تشخیص می‎دهیم. «وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ» حال این رزق فقط رزق مادی نیست، اینطور نیست که بگوییم اگر کسی تقوای الهی پیشه کند حتما گشایش مادی در زندگی او پیدا می‎شود؛ نه، «و من یتق الله یجعل له مخرجا» یعنی در بن بست‎ها در گرفتاری‎ها و در جاهایی که واقعا همه درها و راه‎ها به حسب ظاهر بسته است و انسان نمی‎داند باید چه کند یک محل فرار و خروجی برای انسان قرار می‎دهد، «من حیث لا یحتسب» رزق و روزی معنوی به سوی انسان سرازیر می‎شود.
اینکه حضرت علی (علیه السلام) می‎فرماید «عِلمُ المُنافِقِ في لِسانِهِ و عِلمُ المُؤمِنِ في عَمَلِهِ» علم مومن در عملش است، یعنی اگر می‏خواهیم ببینیم شخصی چه مقدار عالم است، وزن مومن با میزان پایبندی عملی به آگاهی‎ها و دانسته‎های اوست، لذا هرچه انسان بیشتر بداند مسئولیتش بیشتر است، حال وضع خودم را عرض می‎کنم، وضع ما قطعا از خیلی از مردم عادی سنگین‎تر و سخت تر است، اگر آنها عمل نمی‎کنند یا گاهی مثلا به برخی از امور پایبند نیستند، خیلی‏ها نمی‎دانند، اما ما که می‎دانیم، بعضی از اوقات عمل نمی‎کنیم، این خیلی سخت و سنگین است و اگر هم به همه آنچه که می‎دانیم نمی‎توانیم عمل کنیم، تلاشمان و سعی‎مان و همت‎مان این باشد که به دانسته‎های خودمان عمل کنیم و این کار سخت و مشکلی است. وقتی می‎گوییم غیبت به معنای اکل لحم میته است این باید برای ما مجسم شود، ما باید این برایمان عیان شود که غیبت اگر به مثابه اکل میته برادر مومن است، اینقدر در ما تنفر ایجاد کند که این کار را نکنیم، اما آیا این تنفر از غیبت در ما وجود دارد یا نسبت به آن اشتها و اشتیاق داریم؟ معلوم می‎شود که به آن پی نبردیم.
اگر معصومین، اهل عصمت چه پیامبران و چه معصومین، فکر گناه هم به ذهنشان خطور نمی‏کند به خاطر این است که حقیقت گناه برایشان روشن است، آنها به یقین رسیدند، مثل اینکه هیچ وقت به ذهن ما خطور نمی‎کند که سم بخوریم. اینقدر این زشت و تنفر آمیز است هیچ وقت چنین فکری به ذهن ما نمی‏رسد. این در رابطه با همه گناهان برای اهل عصمت وجود دارد.
به هر حال انشاء الله ما بتوانیم با عمل به آگاهی‎های خودمان یا حداقل تلاش برای پایبندی به دانسته‎های خودمان این زمینه را در خودمان تقویت کنیم که خداوند علم ما لم یعلم را به ما عنایت و عطا کند و آن نوری را که باید بر حقایق پوشیده و پنهان این عالم بتاباند تا ما این حقایق برایمان کشف و آشکار شود تابیده شود و آن مخرجی که در بن بست‎ها و تحیرها و سرگردانی‎ها می‎تواند ما را از آن مشکلات خارج کند برایمان فراهم شود.

مطلق و مقید

بحث ما رسید به مطلق و مقید. ما سال گذشته و سال قبل از آن درباره مسائل مختلف عام و خاص سخن گفتیم و رسیدیم به مطلق و مقید که یکی از مقاصد مهم و پرکاربرد علم اصول است.
محقق خراسانی در کفایه یک تعریفی برای مطلق بیان کردند که البته مشهور همین است و اشاره‎ای به یک اشکالی که صاحب فصول به این تعریف داشته، کردند و بعد هم فرمودند که چون این تعاریف، تعاریف حقیقی نیست بلکه شرح الاسمی است و اطرادا و انعکاسا مبتلی به اشکال است خیلی لازم نیست درباره این تعاریف سخن بگوییم.
حال ما نیز نمی‏خواهیم به تفصیل وارد این بحث شویم ولی اجمالا لازم است که حقیقت مطلق و مقید معلوم شود مخصوصا اینکه یک تعریفی است که شهرت پیدا کرده و این تعریف حتما مبتلا به اشکالاتی است. لذا باید عدول کنیم و تعریف دیگری را ذکر کنیم که بعد از این می‏توانیم بگوییم تقابل اطلاق و تقیید از چه نوعی است و کدام یک از اقسام اربعه تقابل اینجا وجود دارد و بعد به مصادیق مطلق و مقید بپردازیم. به عبارت دیگر ما یک بحث‎های مقدماتی در مورد مطلق و مقید داریم و بعد یک سری احکامی که اینجا باید متعرض شویم. تعریف مطلق و مقید معلوم شود، اینکه تقابل اینها به چه ترتیبی است و به برخی از مصادیق مطلق و مقید باید بپردازیم.

تعریف مشهور

تعریف مشهور: «ما دل علی شایع فی جنسه» آنچه دلالت می‏کند بر یک چیزی که شیوع در جنس خودش دارد. این تعریف دو ویژگی دارد:
۱. مطلق صفت لفظ است. زیرا می‏گوید «ما دل علی شایع»، «ما دل»، چیزی که دلالت می‏کند این از جنس لفظ است، یعنی کأنه اطلاق را صفت لفظ قرار داده است، یعنی مطلق عبارت است از لفظی که این ویژگی را دارد. این توضیح را از این جهت ذکر می‏کنم که اشکالات متوجه این تعریف معلوم شود.
۲. آن چیزی که مدلول این لفظ است عبارت است از یک معنایی که در جنس خودش شیوع دارد، منظور از این جنس نیز جنس در اصطلاح منطق نیست، در مقابل فصل و نوع، منظور از این جنس یعنی آن چیزی که قابلیت انطباق بر افراد مختلف دارد، شیوع در جنس معنایش این است، معنایش عموم نیست لذا شما می‎بینید که رجل یک لفظ مطلق است، اسم جنس است ولی جنس منطقی نیست، زیرا قابلیت انطباق بر افراد مختلف دارد، بر افراد مختلف منطبق است و شیوع دارد.
این تعریف به عنوان تعریف مشهور ذکر شده و برخی البته «معنا» را اضافه کردند و گفتند «المطلق ما دل علی معنی شایع فی جنسه» مثل صاحب قوانین و برخی دیگر که کلمه «معنا» را نیز آوردند که البته آوردن یا نیاوردن این کلمه مهم نیست، مهم این است که تعریف مشهور است؛ «ما دل علی شایع فی جنسه» یا «ما دل علی معنا شایع فی جنسه»؛ مطلق لفظی است که دلالت می کند بر معنایی که آن معنا در جنس خودش سریان دارد.

بررسی تعریف مشهور

محقق خراسانی اینجا اشکالی را مطرح کرده است و دیگران نیز اشکالاتی را متوجه این تعریف کردند که خیلی فهرست وار به بعضی از این اشکالات اشاره می‎کنم و دیگر نیازی نیست تلاش کنیم برای اینکه این تعریف را ناکارآمد نشان دهیم و بگوییم باید این تعریف تغییر کند. بسیاری از بزرگان هم از حیثیت جامعیت نسبت به افراد و هم از جهت مانعیت نسبت به اغیار اشکال کردند به این تعریف.

اشکال اول

اشکالی که محقق خراسانی از قول صاحب فصول در کفایه می‏کند این است که این تعریف مانع اغیار نیست. صاحب فصول اشکال کرده است که این تعریف شامل بعضی از الفاظ عموم مثل من استفهامیه هم می‏شود زیرا مثلا «من جاء بالحسنه و له عشر امثالها» کلمه «من» مسلما یکی از الفاظ عموم است لکن این تعریف شامل آن می‎شود، «من» یک لفظ است که دلالت می‏کند بر یک معنایی که شیوع در جنسش دارد، زیرا منظور از «من» یعنی افراد انسانی، همه انسان‏ها. این «من» قابلیت انطباق بر همه افراد انسانی را دارد و به راحتی این تعریف شامل «من» استفهامیه نیز می‎شود در حالیکه «من» استفهامیه از الفاظ عموم است نه از الفاظ مطلق. این اشکالی است که صاحب فصول اینجا ذکر کرده است.
سوال:
استاد: این را که در تعریف نیاوردند؛ کلمه وضع را نیاوردند، نگفتند «ما دل بمقدمات الحکمه علی معنی شایع فی جنسه». بله اگر کسی این را بیاورد و بگوید آنچه که من غیر طریق الوضع یا از طریق مقدمات حکمت دلالت می‏کند بر یک معنایی که «شایع فی جنسه»، می‏گوییم کلمه «من» اینجا خارج می‏شود زیرا اگر «من» دلالت بر این معنا می‏کند بالوضع است، ولی تعریف مشهور اشاره‎ای به این خصوصیت نکردند که این بالوضع است یا مقدمات حکمت.
این اشکالی است که صاحب فصول اینجا کرده است.
محقق خراسانی نیز گفتند که ما مکرر گفتیم که اینها از قبیل تعاریف حقیقی نیستند بلکه از قبیل تعاریف شرح الاسمی هستند، مثل سعدانة نبت»، اینکه شما بگوییم سعدانه اسم یک گیاهی است، این معلوم است که حقیقی نیست، این یک تعریف شرح الاسمی است، مثل اینکه در تعریف انسان بگوییم الانسان بشر، این شرح الاسم است. این پاسخی است که محقق خراسانی معمولا بعد از تعرضی که به تعاریف می‏شود بیان می‏کنند و می‏گوید این اصلا از قبیل تعاریف حقیقی نیست.
ولی این تعاریف شرح الاسمی برای کسانی که جهل مطلق دارند خوب است، کسی که نمی‏داند که سعدانه اصلا خوردنی است یا پوشیدنی و به او بگویند که سعدانه یک گیاه است که اجمالا دستش می‎آید که سعدانه یک گیاه است ولی کسی که یک آشنایی اجمالی دارد دیگر نمی‏توان به او گفتن که سعدانه یک گیاه است. لذا وقتی در علم اصول می خواهیم در مورد مطلق و مقید یا هر یک از الفاظ عموم و خصوص و عام و خاص و مجمل و مبین بحث کنیم باید یک تعریفی را ذکر کنیم که فراتر از شرح الاسم باشد. این مفر برای این اشکال نیست، پس این اشکال یک اشکالی است که وارد است که این تعریف جامع افراد و مانع اغیار نیست. این مثال یک مورد بود برای اینکه مانع اغیار نیست. اگر بخواهیم موارد دیگری را ذکر کنیم می‏توانیم ذکر کنیم.

اشکال دوم

مشکل دیگر این است که جامع افراد نیست، چون اطلاق در غیر مواردی که معنا شیوع در جنس دارد نیز وجود دارد یعنی در اعلام شخصیه، مثلا در زید به عنوان یک فرد و مصداق با اینکه یک معنایی که شیوع در جنس داشته باشد، ندارد اما اطلاق در او به حسب حالاتش به حسب زمانهایی که در آن به سر می‏برد و بعضی از امور دیگر جریان دارد. در اینکه لفظ مطلق گاهی شامل بعضی از اعلام شخصیه نیز می‏شود تردیدی نیست.
حال دیگر نمی‏خواهیم وارد پاسخ‏هایی شوم که بعضی بیان کردند برای توجیه شمول این تعریف نسبت به اعلام شخصیه. واقعش این است که « ما دل علی شایع فی جنسه» به عنوان تعریف مطلق جامع افراد نیست، زیرا الفاظی مثل رجل را در بر می‏گیرد، زیرا این رجل قابلیت انطباق بر افراد مختلف را دارد و «شایع فی جنسه» بر او منطبق است اما در مثل زید، این تعریف قابل انطباق نیست. معنا «شایع فی جنسه» بر مثل زید و همه اعلام شخصی که آنها نیز می‏توانند مصداق لفظ مطلق باشند، منطبق نمی‏شود. پس:
اشکال اول این شد که مانع اغیار نیست.
اشکال دوم این شد که جامع افراد هم نیست.
البته محقق خراسانی به این تصریح کرده است ولی گفته مهم نیست و لازم نیست جامع یا مانع اغیار باشد. البته این اشکال را خیلی دیگر نیز مطرح کرده‌اند.
دو اشکال نیز امام خمینی اینجا بیان کردند که این دو اشکال نیز قابل توجه هس