جلسه سی و نهم
آیه ۴۵ _ بخش اول: «استَعینوا بالصبر و الصلاۀ» مطلب پنجم: قلمرو استعانت _ مطلب ششم: مقصود از صبر
۱۴۰۰/۱۱/۰۴
جدول محتوا
در بخش اول از آیه ۴۵ عرض کردیم مطالبی وجود دارد که تا اینجا چهار مطلب را متعرض شدیم. آخرین مطلب درباره این بود که چرا باید ما از خداوند تبارک و تعالی استعانت بجوییم.
مطلب پنجم: قلمرو استعانت
مطلب بعد که به نوعی در ذیل همان بحث قبلی می‌گنجد و نکته ای است مربوط است به مطلب چهارم، درباره قلمرو استعانت است. اگر باید از خداوند کمک بطلبند و دلیلش هم معلوم شد و وجه انحصارش هم مشخص شد، قلمرو استعانت کجا است یعنی ما در کجا باید از خدا طلب کمک کنیم؟ آیا این اطلاق دارد یا عرصه های خاصی را در بر میگیرد؟
پاسخ این سوال از مطالبی که در جلسه قبل گفتیم به دست می‌آید که اگر مقصد رسیدن به قله های کمال انسانیت است و اگر انسان به لحاظ اقتضاء ضعیف است، یعنی هم ضعف دارد و هم در رنج و مشقت است به واسطه دشواری ها و موانعی که در مقابل او در راه رسیدن به این مقصد وجود دارد، قهرا در همه حال و در همه جا و برای همه چیز نیازمند این کمک است. لذا استعانت مطلق است. اینکه میفرماید: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ»، یعنی در همه امور، نه اینکه در بعضی امور باید استعانت به صبر و صلاۀ جست. حتی ممکن است به حسب ظاهر مشکلی هم وجود نداشته باشد، کسی در مسیر در حال حرکت باشد، مراحلی را هم طی کرده باشد، اما همان شخص برای بقاء در آن مسیر و جلوگیری از انحراف و به بیراهه کشیده شدن، باز باید استعانت بجوید. پس استعانت به نحو مطلق است و در همه حال انسان محتاج استعانت از خداوند تبارک و تعالی است.
در روایات هم داریم که به یاد خدا امر شده، اینکه انسان ها باید در همه حال به یاد خدا باشند چه اینکه یاد خدا همواره انسان را در امور مختلف کمک می‌کند. این روایت از پیامبر گرامی اسلام در نهج الفصاحۀ است: أُذکرو الله فَإنَّه عونٌ لک علی ما تَطلُب؛ خدا را یاد کن، زیرا او کمک برای توست برای هرچه که طلب می‌کنی. در هر چه که انسان طلب می‌کند باید یاد خدا کند که خداوند او را کمک کند و یادش بماند که بدون کمک خداوند امکان ندارد به مقصود خودش واصل شود. پس استعانت اینجا به نحو مطلق است.
مقصود از صبر
مطلب ششم درباره صبر است، میفرماید: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ». در اینجا بین مفسرین بحثی درگرفته است که منظور از صبر در اینجا چیست که امر شده به استعانت از صبر. حدود شش وجه برای این معنا هم در تفاسیر شیعه و هم در تفاسیر اهل سنت آمده است.
وجه اول
یک وجه این است که انسان بر ترک هرچیزی از امور دنیایی و ورود به هرچه که مربوط به دین و آخرت می‌شود، صبر کند. برای اینکه به طور کلی طبع انسان ها برای دوری گزیدن از مشتهیات دنیایی و روی آوردن به آخرت، شاید به خاطر اُنسی که با امور مادی دارد، إبا داشته باشد. یعنی برای او سنگین است، برای طبیعت انسان ها سخت است که بخواهند از چیزهایی که در دنیا موجب انس و محبت می‌شود مقداری دور شوند و فاصله بگیرند، مخصوصا اگر در گذشته این وابستگی را داشتند و اینکه خودشان را پایبند به یکسری تکالیف کنند کار ساده ای نبود. لذا با توجه به اینکه خداوند متعال خطاب قرار داده یهودیان را و مجموعه ای از تکالیف و اوامر و نواهی را بر عهده آن‌ها گذاشته و این‌ها مجموعا سخت و سنگین به نظر میرسیده، حالا می‌گوید: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ». در یک کلمه یعنی شما با چیزهایی از دنیا خو گرفتید و انس و محبت پیدا کردید، حال اگر بخواهید از این‌ها دور شوید و دین جدید و تکالیف جدیدی را بپذیرید، برای شما مشکل است، پس «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ». یعنی برای اینکه از این مشکل رها شوید، تحمل کنید این جدایی از گذشته و روی آوردن به آینده را. چون صبر اساسا یعنی تحمل نسبت به آن چیزی که خوشایند انسان نیست. و الا اگر چیزی خوشایند باشد را برایش تعبیر صبر بکار نمی‌برند، بلکه تعبیر انتظار را بکار می‌برند. بین انتظار و صبر فرق است. اگر آدم باید تحمل کند زمانی را برای رسیدن یک امری یا چیزی که خوشایند انسان است، تعبیر انتظار بکار می‌برند. اما اگر چیزی برای انسان ناخوشایند باشد و ناچار به تحمل باشد، تعبیر صبر بکار می‌برند. طبیعتا برای یهود اعم از عالمان و مردم عادی، دور شدن از مشتهیات دنیوی و روی آوردن به بعضی از تکالیف دین جدید، سخت بوده. لذا خداوند میفرماید از صبر کمک بگیرید. چه بسا این احتمال حتی با برخی احتمالاتی که ما در ادامه ذکر خواهیم کرد هم به نوعی تداخل داشته باشد و با هم قابل جمع باشد.
وجه دوم
وجه دوم اینکه صبر در خصوص تکالیفی است که در آیات قبل خداوند به آن‌ها اشاره کرده است. در آیات قبل خداوند تکالیفی را به عهده این‌ها گذاشته مانند: «لا تَشتَروا بآیاتی ثَمَناً قلیلاً» و یا «أ تأمُرونَ النّاس بالبرّ و تَنسَونَ أنفُسَکُم». طبیعتا محدوده صبر در اینجا مقداری محدود تر از احتمال اول می‌شود به این جهت که آنجا در حقیقت سخن در این بود که به طور کلی حُبّ دنیا در آن‌ها رسوخ کرده بود و رو آوردن به دین پیامبر سخت بوده لذا دستور به استعانت از صبر داده شد. اما اینجا صبر فقط در برابر تکالیفی است که در آیات قبل بیان شد، لذا دامنه اش مقداری محدود تر است.
وجه سوم
وجه سوم این است که منظور از صبر در اینجا صوم باشد، یعنی استَعینوا بالصوم و الصلاۀ. این را هم بعضی از مفسرین از جمله فخر رازی در تفسیر کبیر گفته اند. روایاتی هم مؤید این معنا است علاوه بر اینکه به وضوح معلوم است که صوم نیازمند صبر است. یعنی کسی که خودش را از خوردن و آشامیدن و بقیه اموری که باید در مقام روزه از آن‌ها اجتناب کند، حفظ می‌کند، این بالاترین مصداق صبر است. صوم بالاترین نمونه صبر است، لذا منظور از صبر در اینجا خصوص صوم است. کأن خداوند تبارک و تعالی در اینجا فرموده استَعینوا بالصوم و الصلاۀ.
وجه چهارم
وجه چهارم اینکه منظور از صبر، صبر فی الصلاۀ باشد. می‌گوید: «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ»، یعنی استعانت بجویید به خود نماز و صبر در نماز. چرا در اینجا هم صبر را مطرح کرده و هم صلاۀ را؟ صاحب تفسیر جوامع الجامع می‌گوید: «استَعینوا بالصبر»، منظور صبر است بر ویژگی های نماز حقیقی. یعنی کأن خداوند می‌گوید از نماز کمک بگیرید و در نماز صبر داشته باشید. یعنی حوصله کنید و فکرتان را از زوائد و حواشی فارغ کنید، یک نماز حقیقی بخوانید، مواظب رسوخ و نفوذ افکار شیطانی در موقع نماز باشید اینکار واقعا سخت است و نیازمند صبر است. خواندن یک نماز حقیقی محتاج صبر است. برای همین است که منظور از صبر در اینجا یعنی الصبر فی الصلاۀ. کأن فرموده استَعینوا بالصبر فی الصلاۀ و الصلاۀ؛ یعنی استعانت بجویید به صبر در نماز و نماز هم یعنی نماز حقیقی که اینچنین به هم عطف شده اند.
وجه پنجم
وجه پنجم این است که بر اساس برخی روایات منظور از صبر یعنی رسول گرامی اسلام و امیرالمؤمنین علی (ع). کأن خداوند میفرماید این وظایف بر عهده شما است و باید کار‌ها را انجام دهید و برای این منظور باید استعانت بجویید به خود پیامبر و امیرالمؤمنین.
وجه ششم
وجه ششم اینکه صبر به عنوان یک فضیلت اخلاقی مورد نظر است بدون اینکه متعلق خاصی برایش در اینجا منظور باشد؛ یعنی صبر در اطاعت، معصیت و مصیبت، یعنی همان انواع سه گانه صبر که در روایت هم وارد شده. صبر در اطاعت، صبر در مصیبت و صبر در معصیت.
اینکه کدام یک از این شش احتمال در اینجا مد نظر است و آیا قابل جمع هستند یا خیر و اینکه چرا مقدم شده است بر صلاۀ، مطالبی هستند که در جلسه آینده دنبال خواهیم کرد.
نظرات