خارج اصول – جلسه صد و نهم – ادله صحیحی‏ ها و بررسی آن

جلسه ۱۰۹ – PDF

جلسه صد و نهم

ادله صحیحی‏ ها و بررسی آن

۱۳۹۳/۰۲/۱۴

خلاصه جلسه گذشته

محصل استدلال به طایفه دوم روایات یعنی روایاتی مثل «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» این شد که این روایت از آن جا که مصدّر به لای نفی جنس است و لا نفی طبیعت و ماهیت می‏کند معلوم می‏شود فاتحة الکتاب در ماهیت صلاة مدخلیت دارد و از آن جا که صلاة صحیح مورد نظر است و ما نمی‏توانیم کلمه «الصحیحة» را در تقدیر بگیریم ناچاریم با ملاحظه همه این امور این نتیجه را بگیریم که لفظ «صلاة» برای نماز صحیح وضع شده است.

محصل اشکال و جواب محقق خراسانی در مورد استدلال به طایفه دوم روایات:

این استدلال مبتلا به اشکالی بود که از طرف مرحوم آخوند مطرح شده و خودِ ایشان هم از آن پاسخ داده است، اشکال این بود که اگر ما «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» را این گونه معنی کنیم که اصلاً صلاة بدون فاتحة الکتاب تحقق پیدا نمی‏کند و بگوییم فاتحة الکتاب جزء موضوع‏له لفظ «صلاة» است و به عبارت دیگر بگوییم موضوع‏له لفظ «صلاة» خصوص نماز صحیح می‏باشد در این صورت باید در مثل «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» هم همین سخن را بگوییم، یعنی بگوییم اساساً اگر همسایه مسجد نمازش را در مسجد نخواند کأنّ نمازی محقق نشده در حالی که هیچ کس حتی صحیحی هم به این مطلب ملتزم نیست.

پاسخی که مرحوم آخوند از این اشکال داد این بود که بین «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» و بین «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» فرق وجود دارد، درست است ظاهر هر دو دلیل یکی است و در هر دو حرف نفی و استثناء آمده و «لا» در هر دو حدیث لای نفی جنس است و نفی طبیعت و حقیقت از صلاتی کرده است که فاقد فاتحة الکتاب باشد یا در مسجد خوانده نشده باشد، پس ظاهر هر دو دلیل نفی حقیقتِ صلاتی از نمازی است که فاقد طهارت، فاتحة الکتاب و کون فی المسجد باشد اما علیرغم این اشتراکات ظاهری بین این دو دلیل تفاوت وجود دارد که ما در جلسه گذشته اجمالاً به این تفاوت اشاره کردیم.

مرحوم آخوند فرمود: نفی حقیقت در مثل «لا صلاة الا بطهور» و «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» با نفی حقیقت در مثل «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» متفاوت است، چون نفی حقیقت و ماهیت تارةً حقیقی است و اخری ادعایی، در مثل «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» نفی حقیقت و ماهیت، حقیقی است یعنی واقعاً و حقیقتاً نظر بر این است که اگر صلاة بدون فاتحة الکتاب یا بدون طهارت باشد حقیقت صلاة محقق نشده است، مثل اینکه شما وارد اطاق می‏شود می‏بینید هیچ شخصی در اطاق وجود ندارد لذا می‏گویید: «لا انسان فی الدار»، این جا نفی حقیقت انسان کرده‏اید و می‏گویید طبیعت انسان در این اطاق وجود ندارد لذا نفی حقیقت شده واقعاً و حقیقتاً اما گاهی وارد اطاقی می‏شوید و شخصی را در آن اطاق می‏بینید که ویژگی‏های انسان خوب را ندارد ولی باز هم می‏گویید: «لا انسان فی الدار»، در این جا هم لای نفی جنس بکار رفته و نفی طبیعت و ماهیت شده ولی این نفی طبیعت و ماهیت ادعایی است، یعنی کأنّ آن شخصی که در اطاق حضور دارد ادعائاً انسان نیست، در ما نحن فیه هم در مثل «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» نفی حقیقت و طبیعت شده لکن این نفی حقیقی نیست بلکه نفی ادعایی است مثل همان ادعایی که سکّاکی در باب استعاره قائل شده است.

پس وقتی گفته می‏شود «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» نفی حقیقت و طبیعت صلاتی شده از نمازی که فاقد فاتحة الکتاب باشد و این نفی هم نفی حقیقی است یعنی حقیقتاً و واقعاً به نمازی که فاقد فاتحة الکتاب باشد نماز گفته نمی‏شود اما در «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» نفی حقیقت و طبیعت صلاة شده ولی این نفی حقیقی نیست بلکه نفی ادعایی است یعنی ادعائاً صلاة همسایه مسجد در غیر مسجد نماز محسوب نمی‏شود یعنی ارزش نمازی که همسایه مسجد در خانه می‏خواند نسبت به نمازی که در مسجد خوانده می‏شود آن قدر ناچیز است که کأنّ اصلاً نمازی خوانده نشده، لذا در این جا هم نفی طبیعت و حقیقت شده اما ادعائاً نه حقیقتاً لذا این اشکالی که ایراد شد وارد نیست و قیاس «لا صلاة بفاتحة الکتاب» به «لا صلاة لجار المسجد الا فی السجد» صحیح نیست.

بررسی استدلال به طایفه دوم روایات

اصل اینکه لای نفی جنس، نفی حقیقت و طبیعت می‏کند سخن صحیحی است، همچنین اینکه نفی طبیعت و حقیقت و ماهیت گاهی می‏تواند به نحو حقیقی و گاهی به نحو ادعایی باشد هم سخنی درست و غیر قابل انکار است، مانند همان مثالی که به آن اشاره کردیم که گاهی حقیقتاً انسانی در اطاق نیست و می‏گویید «لا انسان فی الدار» که در این جا نفی حقیقت و طبیعت شده حقیقتاً ولی گاهی انسان در اطاق هست لکن ویژگی‏های انسان خوب را ندارد اما باز هم می‏گویید: «لا انسان فی الدار» در اینجا هم نفی حقیقت شده لکن ادعائاً نه حقیقتاً، پس در اینکه لای نفی جنس نفی طبیعت می‏کند اشکالی نیست، همچنین در اینکه نفی حقیقت تارةً به نحو حقیقی و اخری به نحو ادعایی است هم اشکالی مشاهده نمی‏شود.

اما مسئله این است که در خصوص «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» به چه دلیل شما می‏گویید «لا» در این دلیل نفی حقیقت و طبیعت کرده حقیقتاً؟ ممکن است گفته شود در این مثال هم نفی حقیقت است ادعائاً نه حقیقتاً و ممکن است اعمی این ادعا را کند و بگوید «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» در واقع نفی طبیعت صلاتی می‏کند از نمازی که فاتحة الکتاب ندارد اما نه حقیقتاً بلکه ادعائاً یعنی چنین نمازی کأنّ نماز نیست نه اینکه فی الواقع نماز نباشد مثل آن جایی که مردی داخل اطاق هست اما گفته می‏شود «لا رجل فی الدار» که ادعائاً نفی طبیعت شده است نه حقیقتاً، چون آن شخص ویژگی‏های مرد را ندارد، پس از خود دلیل «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» استفاده نمی‏شود که صلاة برای خصوص نماز صحیح وضع شده است، بله اگر خارجاً و با قطع نظر از این روایت ثابت شود که صلاة برای طبیعت نماز صحیح وضع شده در این صورت می‏توان گفت «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» ظهور در نفی حقیقت به نحو حقیقی دارد ولی مشکل این است که ما نمی‏دانیم منظور از «لا صلاة» در این روایت این است که حقیقتاً نماز بدون فاتحة الکتاب، نماز محسوب نمی‏شود یا ادعائاً و ما نمی‏دانیم «صلاة» در این روایت به نحو حقیقی استعمال شده یا به نحو مجاز، بله اگر بتوانیم اثبات کنیم استعمال لفظ «صلاة» در این روایت، حقیقی است استدلال به این روایت تمام است اما اگر صرف یک ادعا باشد استدلال به این روایت تمام نیست.

لذا عمده اشکالی که در اینجا وجود دارد این است که ما نمی‏توانیم اثبات کنیم «لا صلاة» در «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» نفی طبیعت و حقیقت کرده به نحو حقیقی چون ممکن است نفی حقیقت شده باشد ادعائاً نه حقیقتاً لذا وقتی نتوانستیم ثابت کنیم نفی حقیقت و طبیعت در این روایت نفی حقیقی است دیگر استدلال به این روایت برای اثبات مدعای صحیحی که می‏گوید: لفظ «صلاة» برای خصوص صلاة صحیح وضع شده، تمام نخواهد بود.

همچنین در مورد «لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» به چه دلیل گفته می‏شود نفی حقیقت شده ادعائاً؟ تنها چیزی که وجود دارد این است که ما خارجاً و با قطع نظر از این ادله می‏دانیم که نماز بدون فاتحة الکتاب باطل است و نماز همسایه مسجد در غیر مسجد کامل نیست اما به هیچ وجه نمی‏توان از این روایات استفاده کرد که منظور از صلاة خصوص صلاة صحیح می‏باشد. بنابراین به نظر می‏رسد استدلال به طایفه دوم روایات هم تمام نباشد.

نتیجه این شد که تا به حال هیچ کدام از ادله سه‏گانه‏ای (تبادر، صحت سلب و روایات) که اقامه شد نتوانست مدعای صحیحی‏ها را ثابت کند.

دلیل چهارم: سیره عقلائیه

ما در مواردی که به سیره عقلاء تمسک می‏کنیم می‏گوییم: اولاً: این سیره عقلائی است و بین عقلاء جریان دارد، ثانیاً: شارع هم از این سیره منع و ردعی نکرده بلکه در مواردی هم بر طبق همان سیره عقلاء عمل کرده است در نتیجه می‏گوییم این سیره مطلوب ما را اثبات می‏کند.

حال آن سیره و طریقه‏ای که عقلاء در مثل این مقام دارند این است که وقتی چیزی را اختراع می‏کنند اگر آن شیء مرکب و دارای اجزاء و شرائط باشد اتّخاذ نام برای آن شیء مخترع هنگامی است که آن شیء کامل باشد، مثلاً کسی چیزی را ساخته و اختراع کرده، وقتی می‏خواهد نامی برای آن شیء مرکب انتخاب کند آن نام را برای خصوص تام الاجزاء و الشرائط می‏گذارد. این گونه نیست که آن نام را برای اعم از تام الاجزاء و الشرائط و ناقص بگذارند، پس اسم برای مرکب تام الاجزاء و الشرائط گذاشته می‏شود. وقتی هنوز چیزی ساخته نشده و کامل نشده نامی بر آن نمی‏گذارند بلکه بعد از اینکه آن شیء مرکب ساخته شد و همه اجزاء و شرائط آن کامل گردید نام را بر آن می‏گذارند، پس روش عقلاء این است که تا زمانی که شیء واجد همه اجزاء و شرائط نباشد نامی بر آن نمی‏گذارند، شارع هم نه تنها به واسطه اینکه از عقلاء محسوب می‏شود بلکه به واسطه اینکه رئیس عقلاست همین روش عقلاء را اتّخاذ کرده و بر اساس همین روش عمل می‏کند نه این که یک روش متفاوتی غیر از روش عقلاء در نام گذاری و تسمیه اشیاء داشته باشد لذا شارع هم لفظ را برای تام الاجزاء و الشرائط وضع می‏کند. پس می‏توان نتیجه گرفت الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده‏اند.

پس با ملاحظه این دو مطلب که:

اولاً: عقلاء در تسمیه و نام گذاری مخترعات مرکب خودشان زمانی نام گذاری را انجام می‏دهند که آن شیء مرکب با همه اجزاء و شرائطش محقق شده باشد و نام را بر آن شیء تام الاجزاء و الشرائط قرار می‏دهند نه بر فاقد بعض اجزاء و شرائط.

ثانیاً: چون شارع از عقلاء بلکه رئیس عقلاء می‏باشد در نام گذاری مخترعات مرکب خودش به همان شیوه عقلاء عمل می‏کند و روشی جدای از روش عقلاء ندارد.

نتیجه می‏گیریم الفاظ عبادات هم برای خصوص صحیح که تام الاجزاء و الشرائط است وضع شده نه برای اعم از صحیح و فاسد و استعمال این الفاظ در عبادت فاسد، استعمال مجازی خواهد بود، بنابراین مدعای صحیحی ثابت می‏شود.

بحث جلسه آینده

دلیل چهارم صحیحی‏ها را ان شاء الله در جلسه آینده بررسی خواهیم کرد.