به همت مؤسسه بوستان کتاب؛ کتاب «مقدمات بنیادین تفسیر قرآن» منتشر شد

به گزارش خبرنگار


سرويس کتاب و نشر خبرگزاری رسا


، مؤسسه بوستان کتاب وابسته به دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم کتاب «مقدمات بنيادين تفسير قرآن» نوشته سيد مجتبی نورمفيدی را منتشر کرده است.

قران کلامی الهی است که در قالب واژه های زمينه و برای رسيدن بشر به سعادت دنيوی و اخروی نازل شده است. آشکار و مبرهن است که وصوف به سعادت دنيا و آخرت، حاصل عمل به تعاليم قرآن، و قهراً به کارگيری اين آموزه ها و مبتنی بر فهم آن است.

خطاب و عتابی نظير «اَفَلا يَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ …» نشان دهنده اين واقعيت است که مخاطبان قرآن نيز وظيفه دارند برای فهم، تبيين و تفسير آن بکوشند و ناگفته پيداست که پيمودن اين مسير، مانند هر کار مهم و تخصصی ديگر نيازمند آشنايی با مقدمات آن است تا هم مفسر و هم مخاطبان او بتوانند به درستی نتيجه اين تلاش مبارک اطمينان پيدا کنند.

تفسير قرآن مقوله ای بسيار پيچيده است و بدون اغراق چونان گام برداشتن در مرز هدايت و ضلالت است اما بدون رجوع به تفسير، آن هم در عصر غيبت امام عصر(عج) نمی توان در عرصه تدبر قرآن توفيق يافت، تا چه برسد به عمل کردن به مفاهيم عميق آن. درست پيمودن راه صواب در بحث تفسير، طريقی مقدماتی دارد که راهرو، ناگزير از پيمودن موفق آن است.

مؤسسه دارالمعرفه، که يکی از مأموريت های خود را تبيين آموزه های برگرفته از قران و اهل بيت(ع) قرار داده و تاکنون نيز گام هايی در اين جهت برداشته، در راستای عمل به وظيفه ذاتی خويش اقدام به آماده سازی اين اثر نموده است.

اثر حاضر که «مقدمات بنيادين تفسير قرآن» نام گرفته، حاصل مطالعات دقيق در اين موضوع مهم و تدريس آن از سوی آيت الله سيد مجتبی نورمفيدی است که پس از تنظيم و تدوين، همراه با حذف برخی مطالب غيرضروری و افزودن موارد لازم توسط فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمين سيد مهدی موسوی در اختيار جويندگان معارف اسلامی قرار می گيرد.

نوشته پيش رو که با نام «مقدمات بنيادين تفسير قرآن» به زيور طبع آراسته شده، تلاشی فرخنده برای دست يابی به مقدمات ضروری تفسير است که در آن سعی شده به طور مختصر و مفيد به مهم ترين مباحث پيشاتفسيری پرداخته شود.

اثر حاضر در عين مختصر بودن، شامل مطالبی سودمند است که بی شک می تواند برای علاقه مندان به اين مباحث مفيد باشد. کوتاه سخن آن که، تلاش شده است در اين کتاب مهم ترين آرای موجود در هر يک از ساحت های مقدمات تفسير معرفی و بررسی شوند.

ساختار کتاب:

نويسنده، اين اثر را در ۱۰ فصل تهيه و تنظيم و در فصل اول اين اثر وحيانی بودن الفاظ قرآن را بررسی کرده و ضمن اشاره به معنای لغوی وحی و کاربرد آن در قرآن، گفته است که تعبير وحی در مواردی از جمله وحی رسالي، الهام، القای شيطان، غزيزه و نظام طبيعت و اشاره به کار رفته است و در ادامه نيز ضمن تنقيح موضوع بحث، دلايل موافقان و مخالفان «وحيانی بودن الفاظ قرآن» بررسی می شود.

نگارنده در فصل دوم اين اثر، ضمن بررسی معنای «نزول» در لغت و اصطلاح، و بيان انواع آن، اقوال مختلف درباره نزول را بيان  و در ادامه اسباب نزول و اهميت آن را بررسی و سرانجام نيز درباره مکی و مدنی بودن سوره ها وآيات قرآن بحث کرده است. برخی از عناوينی که در اين فصل بررسی شده است، معانی و انواع و اقواع در آن، اسباب نزول و اهميت آن و حکمت های نزول، مکی و مدنی بودن آيات و سوره ها و ملاک های آن و بررسی برخی از موارد نقض است.

همچنين در سومين فصل با عنوان کيفيت جمع قرآن، ضمن بيان معنای جمع قرآن، به موضوع نگارش قرآن و ادوار سه گانه ان و نيز ترتيب آيات و سوره ها در نگارش و اقوال و نقد و بررسی آن ها پرداخته می شود؛ برخی از عناوين اين فصل عبارت اند از: مصحف اميرالمؤمنين(ع)، موضع اهل بيت(ع) درباره تدوين قرآن و اعراب گذاری قرآن.

در چهارمين فصل نيز نويسنده ابتدا از قرائات، اختلاف در قرائت و علل آن سخن گفته و سپس با معرفی «قراء سبعه» و بررسی حجيت قرائات، حديث «سبعه احرف» را از حيث سند و دلالت بررسی کرده است. بيان کيفيت انحصار قرائت ها به هفت عدد و آرای علمای فريقين درباره آن، موضوع ديگری است که بيان شده و در پايان نيز با تبيين جايگاه قرائت عاصم از بين قرّاء سبعه به مسئله قرائت در نماز نيز اشاره می شود؛ از عناوينی که در اين فصل بررسی می شود، می توان به اختلاف قرائت، قراء سبعه، حديث سبعه احرف، موضع علما درباره قرائات سبعه و قرائت صحيح اشاره کرد.

در فصل پنجم ضمن تعريف لغوی و اصطلاحی معجزه، مسئله تحدي(مبارزه طلبي) و انواع آن و آيات مربوط به آن را بيان شده است. همچنين نويسنده پس از شمردن دليل جاودانگی اعجاز قرآن، ارکان معجزه و برخی از وجوه اعجاز قرآن را نيز بررسی کرده است. عناوين برخی از مطالب اين فصل،اعجاز و تحدي، ترتيب آيات تحدي، جاودانگی اعجاز قرآن، بشری نبودن منشأ قرآن، اعجاز بياني، اخبار از غيب، جامعيت قرآن، اعجاز تشريعي، اعجاز علمي، اعجاز عددی است.

در ششمين فصل اين اثر با عنوان تحريف قرآن، پس از تبيين معنای تحريف در لغت و اصطلاح، معنای نه گانه، مصاديق و احکام آن بيان می شود؛ همچنين نخستين دليل با عنوان «لزوم تطابق بين امت پيامبر(ص) و امم سابقه» نقد و بررسی شده و در ادامه «تفاوت مصحف اميرالمؤمنين(ع) با مصحف موجود» به عنوان دليل دوم و پس از آن «ملازمه کيفيت جمع قرآن با تحريف» به عنوان دليل سوم بررسی شده است. از ديگر ادله تحريف، روايات اند که در گروه های شش گانه مطرح و بررسی می شوند. نتيجه بررسی اين ادله، تحريف نشدن قرآن است. ضمنا در ادامه ادله قائلان به  تحريف نشدن نيز بررسی شده اند.

در ادامه، مؤلف در هفتمين فصل اين اثر، ضمن بررسی معنای تفسير و تأويل در لغت و اصطلاح و بيان برخی از تعاريف، معنای تأويل در قرآن و مسئله امکان تفسيرناپذيری قرآن را به همراه دلايل آن آورده و در پايان به اهميت نقش روايات در تفسير قرآن اشاره شده است.

نويسنده در فصل هشتم نيز ضمن تعريف و برشمردن منابع تفسير، به دليل منبع بودن آنها اشاره می کند و سپس قواعد استفاده از اين منابع در تفسير بيان می شود. همچنين به جواز و اعتيار تفسير قرآن با روايات اشاره و سپس مهم ترين منابع معرفی می شود.

نويسنده در فصل نهم کتاب به علوم پيش نياز تفسير می پردازد که از آنها می توان به علوم ادبی مشتمل بر صرف و نحو و معانی و بيان، علم کلام، اصول فقه، فقه، علم رجال و درايه، علوم تجربی و انسانی و علم الموهبه اشاره کرد.

در دهمين فصل نيز از روش های تفسيری و اهميت بحث از آن و ملاک اعتبار روش های تفسيری سخن گفته و سير شکل گيری آن بررسی می شود. در ادامه، مکاتب تفسيری و روش های تفسيری و روش های نقلي، اجتهادي، علمی و باطنی به عنوان چهار روش مهم بررسی شده اند.

برشی از کتاب:

راه های اعتماد به روايات اسباب نزول

در مواجهه با روايات شأن نزول بايد مواردی مورد توجه قرار گيرد تا به واسطه آن ها بتوان با اطمينان بيشتری به اسباب و شأن نزول آيات پی برد که اين موارد عبارت از سند روايات، کثرت نقل، شواهد و قراين، تشخيص سوره های مکی از مدنی است.

منابع تفسير قرآن

نخستين و چه بسا مهم ترين منبعی که برای تفسير قرآن بايد بررسی شود، خود قرآن است؛ استفاده از قرآن يکی از بهترين روش ها برای تفسير آن است. برای اثبات اين مدعا دلايلی اعم از سيره عقلا، قرآن، روايات، سيره عملی سيره اهل بيت(ع)، سيره اصحاب اقامه شده است.

شايد بتوان گفت که پس از قرآن، مهم ترين منبع تفسير قرآن، رواياتی اند که از معصومان(ع) وارد شده اند. البته در اين خصوص بديهی است روايتی مورد نظر است که واجد شروط حجيت باشد و ضعيف شمرده نشود؛ با اين پيش فرض روايات نقشی اساسی در فهم مقاصد و مداليل آيات دارند. اين مطلب به ويژه در مورد متشابهات، تخصيص و تقييد قرآن و ذکر مصاديق، بيشترين کارايی را دارد. برای جواز استفاده از روايات به عنوان منبع تفسير قرآن، دلايلی مطرح شده است که مهم ترين آن ها عبارت از قرآن، سيره عقلا و سيره عملی مسلمانان است.

يکی از منابع مهم تفسير قرآن تاريخ است که روشن است که برای فهم بهتر و تفسير آياتی که درباره حوادث گذشته، تاريخ ملت ها و امم و انبيای پيشين اشاره شده، بايد به تاريخ مراجعه کرد و از آن آگاهی داشت و همچنين بسياری از آيات قرآن در پی حوادث دوران پيامبر(ص) نازل شده اند که آگاهی از آن ها در فهم آيات قرآن تأثير دارد.

چهارمين منبع که از مهم ترين منابع تفسير قرآن به شمار می آيد، عقل است. منظور از عقل، حکم قطعی عقل است، نه آنچه عقل به طور ظنی درک می کند. ادراک جزمی عقل منبعی مهم در تفسير آيات، بلکه مهم تر از ديگر منابع است.