جلسه نود و چهارم-قسم سوم وضع- وضع هیئات – نظریه امام (ره) در جمل انشائیه

دانلود-جلسه نود و چهارم-PDF

جلسه نود و چهارم

قسم سوم وضع- وضع هیئات – نظریه امام (ره) در جمل انشائیه

۱۳۹۲/۰۱/۲۰

خلاصه جلسه گذشته

بحث درباره نظریه پنجم پیرامون هیئات جمل خبریه و انشائیه بود، عرض کردیم امام (ره) در این رابطه نظری دارند که مختار ما هم همین نظر است، نظر ایشان را در باب جملات خبریه در جلسه گذشته عرض کردیم، محصل نظر ایشان در باب جملات خبریه این شد که هیئت جمل خبریه برای دلالت بر اتحاد و هوهویت تصدیقیه بین موضوع و محمول وضع شده، در مقابل هوهویت تصوریه که در مرکبات ناقصه مطرح می‏شود لذا اینکه مشهور گفته‏اند جملات خبریه برای حکایت از نسبت وضع شده‏اند صحیح نیست، این نظر مبتنی بر مقدمه‏ای درباره انواع قضایای حملیه بود که در جلسه گذشته به این مقدمه اشاره کردیم، آنچه گفته شد مربوط به جملات خبریه‏ای است که در آنها از ادات و حروف استفاده نشده باشد اما در قضایای مأوّله یا جملات خبریه‏ای که در آنها از حروف استفاده شده، هیأت جمله برای نسبت و ربط وضع شده است.

ب) جملات انشائیه

امام (ره) در مورد جملات انشائیه مطلبی دارند که ما این مطلب را اجمالاً‌ عرض می‏کنیم، بین یکی از تقریراتی که از کلام امام (ره) شده با تقریر دیگر تفاوت است، کلمات امام (ره) هم به حسب ظاهر و نظر بدوی شاید قابل حمل بر هر دو تقریر باشد لکن ما قرائنی را ذکر خواهیم کرد که نظر امام (ره) بر یکی از این تقریرات قابل حمل است و آن تقریر اصح از دیگری است، اگر به خاطر داشته باشید ما در ابتدای بحث از هیئات گفتیم آنچه که مرحوم آخوند بیشتر به آن پرداخته و موضوع بحث قرار داده جملاتی هستند که هم قابلیت اخبار را دارند و هم قابلیت انشاء مثل «بعتُ»، تلاش مرحوم آخوند این بود که فرق بین «بعتُ» انشائی و «بعتُ» اخباری را بیان کند و الا در جملاتی که ممحّض برای اخبارند یا جملاتی که ممحّض برای انشاء هستند ابهامی وجود ندارد لذا آنچه که ما از قول مرحوم آخوند عرض کردیم که بین جمله خبری و انشائی هیچ فرقی از نظر معنی،‌ موضوع‏له و مستعمل فیه وجود ندارد عمدتاً ناظر به «بعتُ» خبری و «بعتُ» انشائی بود، عمده بحث و نزاع در جملاتی بود که هم قابلیت اخبار را دارند و هم قابلیت انشاء مثل «بعتُ»، این نکته را متذکر شدیم تا توجه داشته باشید که ما گاهی در فرق بین جملات اخباری و انشائی به نحو کلی و عام بحث می‏کنیم و گاهی از خصوص هیئاتی مثل «بعتُ» که قابلیت اخبار و انشاء را دارد بحث می‏کنیم و الا فرق بین «ضربتُ» که جمله خبری است و «اضرب» که جمله‏ای انشائی است واضح و روشن است. این مقدمه را عرض کردیم که توجه داشته باشید بحث کلی ما در رابطه با فرق بین جملات خبریه و انشائیه است ولی آنچه بیشتر مد نظر و محل بحث است جملاتی مثل «بعتُ» است که هم قابلیت انشاء را دارد و هم قابلیت اخبار. امام (ره) در کتاب مناهج الوصول می‏فرمایند: جملات انشائیه بر دو نوع است؛ یک نوع از جملات انشائیه در ابواب عقود و ایقاعات استعمال می‏شوند و نوع دیگر در ابواب اوامر و نواهی استعمال می‏شوند، آن قسمی که در اوامر و نواهی وجود دارد به محل خودش موکول می‏شود که در آنجا در مورد هیئت امر و نهی و دلالت آنها بحث می‏شود، عمده بحث ما در باب جملات انشائیه‏ای است که در ابواب عقود و ایقاعات استعمال می‏شوند، امام (ره) در مورد این قسم می‏فرمایند: هیئت جمله انشائیه مستعمَل در ابواب عقود و ایقاعات مثل «بعتُ» انشائی در واقع آلت و ابزار و وسیله‏ای برای ایجاد یک شیء از اعتباریاتی است که بشر به آن محتاج است، در «بعتُ» که به عنوان صیغه عقد بیع بکار می‏رود در واقع به وسیله این هیئت ماده آن یعنی حقیقت بیع ایجاد می‏شود، حقیقت بیع در واقع چیزی است که مرتبط با ثمن و مثمن و بایع و مشتری است، پس هیئت «بعتُ» انشائی بر نفس ایجاد یک شیء اعتباری دلالت می‏کند شبیه آنچه که در ایجاد تکوینی اتفاق می‏افتد ولی هیئت «بعتُ» خبری از نفس این ایجاد حکایت می‏کند؛ به عبارت دیگر هیئت «بعتُ» انشائی موجِد حقیقت بیع است و هیئت «بعتُ» اخباری از این ایجاد حکایت می‏کند لذا هر دو معنای حرفی غیر مستقل دارند یعنی مفهوماً مستقل هستند و نه وجوداً. [۱]

ظاهر عبارت امام (ره) این است که «بعتُ» انشائی بر ایجاد یک شیء اعتباراً دلالت می‏کند و «بعتُ» خبری از یک ایجاد حکایت می‏کند، عرض کردیم از کلمات امام (ره) دو تقریر ارائه شده که این دو با هم فرق می‏کند:

تقریر اول

در یک تقریر از کلمات امام (ره) تصریح شده موضوع‏له در «بعتُ» انشائی غیر از موضوع‏له در «بعتُ» خبری است و معنای آنها متباین است و آن عبارتی است که در جواهر الاصول آمده که می‏فرماید: «فهیئة بعتُ الانشائیة موجدة للبیع و هیئة بعتُ الاخباریة تحکی عن هذا الایجاد فلکل من الانشاء و الاخبار معنیً غیر ما للآخر و الموضوع‏له فی بعتُ الانشائیة غیر الموضوع‏له فی بعتُ الاخباریة و معناهما متباینان» [۲] ؛ در این عبارت تصریح شده که موضوع‏له «بعتُ» انشائی غیر از موضوع‏له «بعتُ» اخباری است.

تقریر دوم

تقریر دوم از کلمات امام (ره) که از آن استفاده می‏شود موضوع‏له جملات خبریه و انشائیه یکی است عبارتی است که در تنقیح الاصول آمده که می‏فرماید: «والفرق بین بعتُ الانشائی و الاخباری بعد اشتراکهما فی أنّ هیئتهما وضعت للدّلالة علی الایجاد بالمعنی الحرفی کما ذکرناه آنفاً هو أنّ الهیئة فی الاول للایقاع و الایجاد بالفعل و فی الحال و فی الثانی للاخبار بتحققه فی الماضی أی تحقق الایقاع فی السابق إمّا تشریعاً کما فی بعتُ الدّار أمس او تکویناً کما فی ضربتُ زیداً أمس» [۳] ؛ در این عبارت می‏گوید «بعتُ» انشائی و «بعتُ» اخباری در یک جهت با هم مشترکند و آن این است که هیأت «بعتُ» خبری و انشائی برای دلالت بر ایجاد به معنای حرفی وضع شده‏اند و فرق بین این دو در این است که در «بعتُ» انشائی، هیأت «بعتُ» بر ایجاد بیع در زمان حال دلالت می‏کند ولی هیأت «بعتُ» خبری بر ایجاد بیع در زمان سابق دلالت می‏کند، لذا ظاهر این عبارت این است که تفاوت «بعتُ» خبری و انشائی فقط به حسب زمان است که این ایجاد و ایقاع گاهی تشریعی است مثل اینکه گفته شود‌ »بعتُ الدار أمس» و گاهی تکوینی است مثل اینکه گفته شود «ضربت زیداً أمس»، پس فرق جمله خبری و انشائی یک فرق واقعی و حقیقی نیست و تنها فرق بین آنها تفاوت به لحاظ زمان است.

این دو تقریر کاملاً در مقابل هم قرار دارند چون در تقریر اول گفته شد که موضوع‏له «بعتُ» خبری و موضوع‏له «بعتُ» انشائی با هم متباینند و حقیقت آنها دو چیز است لکن در تقریر دوم می‏گوید موضوع‏له «بعتُ» خبری و انشائی یک چیز است و تفاوت آنها فقط به لحاظ زمان است یعنی «بعتُ» خبری، دلالت بر ایقاع و ایجاد بیع در زمان ماضی ولی «بعتُ» انشائی، دلالت بر ایقاع و ایجاد بیع در زمان حال می‏کند. به حسب نظر بدوی عبارت مناهج الوصول بر هر دو تقریر قابل حمل است ولی قرائنی در کلام امام (ره) وجود دارد که باعث می‏شود ما ادعا کنیم کلام ایشان هم با تقریر دوم تناسب بیشتری دارد.

مرحوم آیت الله فاضل هم در آنچه از بحث‏های ایشان منتشر شده اگر چه نامی از امام (ره) نبرده ولی معلوم است که نظر امام (ره) را بیان می‏کنند و ظاهراً مختار خودشان هم می‏باشد، مطلب را به گونه‏ای بیان کرده که مناسب با تقریر دوم است که از تنقیح الاصول نقل شد [۴] .

تهذیب الاصول هم تقریباً همان عبارات مناهج الوصول را آورده است لذا از عبارات آن بدست نمی‏آید که بیشتر با تقریر اول موافق است یا تقریر دوم. [۵]

آنچه ذکر شد برای این بود که معلوم شود از نظر امام (ره) در رابطه با جملات انشائیه که در ابواب عقود و ایقاعات استعمال می‏شوند مثل «بعتُ» که قابلیت اخبار هم در آنها وجود دارد چه فرقی بین «بعتُ» خبری و انشائی وجود دارد، در مورد موضوع‏له هیأت جملات خبریه عرض کردیم بحثی نیست و اختلافی وجود ندارد اما بحث درباره هیأت جملات انشائیه در این است که بالاخره به نظر امام (ره) موضوع‏له جملات انشائیه چیست و جملات انشائیه به نحو مطلق با جملات خبریه چه تفاوتی دارند؟ بین «بعتُ» انشائی و «بعتُ» خبری چه فرقی وجود دارد؟ ما باید از این سؤالات پاسخ دهیم، اما قبل از همه در مورد فرق بین «بعتُ» انشائی و «بعتُ» خبری توضیحی را ارائه می‏دهیم و سپس به قرائنی که در این رابطه وجود دارد اشاره خواهیم کرد.

توضیح تقریر دوم

به نظر می‏رسد امام (ره) در واقع معتقد است فرقی از حیث موضوع‏له بین «بعتُ» خبری و «بعتُ انشائی» وجود ندارد یعنی این گونه نیست که «بعتُ» انشائی یک بار برای دلالت بر انشاء وضع شود و همین هیأت برای دلالت بر خبر وضع شود و دو وضع مستقل و دو معنای مستقل داشته باشد بلکه فرق آنها فقط به اعتبار زمان است، برای اینکه فرق بین زمان با وجود اشتراک در هیأت معلوم شود به «یضربُ» مثال می‏زنیم، «یضربُ» فعل مضارع است که بر وقوع ضرب در زمان حال و استقبال دلالت می‏کند و فرقی بین این دو از نظر هیأت وجود ندارد. تنها تفاوت بین این دو از نظر زمان است که یکی در زمان حال و دیگری در زمان آینده واقع می‏شود، در مورد «بعتُ» خبری و انشائی هم مطلب از همین قرار است، یعنی موضوع‏له هر دو یکی است و فقط زمان «بعتُ» انشائی با «بعتُ» خبری فرق می‏کند که زمان «بعتُ» انشائی مربوط به زمان حال است ولی زمان «بعتُ» خبری مربوط به زمان گذشته است.

حال با توجه به این مطلب، نظیر آن در «بعتُ» خبری و «بعتُ» انشائی وجود دارد. بر این ادعا می‏توان مؤیدی ذکر کرد. در ماده بیع به حسب لغت و به حسب اصطلاح فقهی، خصوصیت انشائیت مطرح است، در لغت بیع، را به معنای «مبادلة مالٍ بمالٍ» دانسته‏اند که منظور از این مبادله قطعاً مبادله و جابجایی مکانی نیست، این گونه نیست که وقتی گفته می‏شود من خانه‏ام را به فلان زمین فروختم معنایش این باشد که خانه را با زمین جابجا کرده باشد بلکه منظور از این مبادله، مبادله و جابجایی اعتباری که همان مبادله در مالکیت و تملیک است می‏باشد و این معنی در ماده و معنای بیع وجود دارد. در فقه هم در معنای بیع گفته می‏شود «البیع انشاء تملیک عینٍ بمالٍ»، که اینجا هم پای اعتبار و انشاء در کار است و حقیقت بیع مساوی با یک نوع انشاء می‏باشد، پس هم به حسب لغت و هم به حسب اصطلاح فقهی خصوصیت انشائیت در معنای بیع و ماده آن وجود دارد لذا هر جا گفته شود «بعتُ»، انشاء و ایقاع در آن وجود دارد، حال گاهی این «بعتُ» به صورت جمله خبری استعمال می‏شود و گاهی به صورت جمله انشائی استعمال می‏شود، در «بعتُ» خبری در واقع از انشاء در زمان گذشته حکایت می‏کند، وقتی گفته می‏شود من خانه‏ام را فروخته‏ام و در مقام اخبار است به این معنی است که انشاء بیع در زمان گذشته واقع شده است، پس از همان انشاء بیع حکایت می‏کند لذا معنای «بعتُ» خبری ایقاع و انشاء بیع در زمان ماضی است، وقتی هم «بعتُ» انشائی بکار برده می‏شود، از انشاء بیع حکایت می‏کند لکن منظور انشاء بیع در زمان حال می‏باشد، پس امکان ندارد «بیع» در جایی ‌استعمال شود و خالی از انشاء باشد لذا هم «بعتُ»‌ انشائی و هم «بعتُ» خبری از انشاء بیع حکایت می‏کند لکن زمان این دو با هم فرق می‏کند؛ «بعتُ» انشائی از ایجاد و انشاء بیع در زمان حال ولی «بعتُ»‌خبری از ایجاد و انشاء بیع در زمان ماضی حکایت می‏کند لذا بین موضوع‏له «بعتُ» انشائی و «بعتُ» خبری تفاوتی وجود ندارد و فرق آنها فقط به لحاظ زمان است.

[۱] . مناهج الوصول، ج۱، ص۹۴ و۹۵.

[۲] . جواهر الاصول، ج۱، ص۱۵۵.

[۳] . تنقیح الاصول، ج۱، ص۵۸.

[۴] . سیری کامل در اصول فقه، ج۱، ص۴۷۸ و ۴۷۹.

[۵] . تهذیب الاصول، ج۱، ص۵۴.