جلسه پنجاه و هشتم-اجتماع امر و نهی–ادله امتناع – دلیل اول و بررسی آن – اشکال محقق اصفهانی و بررسی آن

در مورد مقدمه سوم عرض کردیم محقق خراسانی فرمودند: تعدد عنوان موجب تعدد معنون نیست و شاهد آن را عناوین و اوصافی که در مورد خداوند به کار می‎رود، قرار دادند که خداوند به عنوان عالم، مرید، مغنی، قادر و … توصیف می‎شود، اما در عین حال معنون که ذات حق تعالی باشد متعدد نمی‎شود. این شاهد بر این است که تعدد عنوان لایستلزم تعدد المعنون را.

عرض کردیم: محقق  اصفهانی به کلیت این مقدمه و استدلال اشکال کرده است، نه اصل آن، یعنی فرموده: این مطلب به طور موجبه کلیه ثابت نیست، توضیح اشکال ایشان این است که: گاهی از اوقات دلیل و برهان قائم می‎شود بر اینکه شئ واحد محال است مطابَق دو مفهوم باشد، ولی گاهی از اوقات برهان بر استحاله کون الشئ الواحد مطابقا للعنوانین نداریم، لذا لایمتنع که شئ واحد مطابَق برای دو مفهوم باشد.

مثال قسم اول دو مفهوم علت و معلول است چون دو مفهوم علت و معلول متقابلین هستند، نمی‎شود شئ واحد من جهة واحده هم مطابَق و معنون برای مفهوم و عنوان علت باشد و هم مطابَق و معنون برای عنوان و مفهوم معلول، بله شئ واحد من جهة می‎تواند علت باشد و من جهة اخری می‎تواند معلول باشد، ولی بحث در این است که آیا فی آن واحد من جهة واحده شئ واحد آیا می‎تواند هم عنوان علت بر آن منطبق شود، هم عنوان معلول؟ زیرا اصلا این دو عنوان و دو مفهوم متقابلین هستند و نمی‎شود شئ واحد فی آن واحد معنون به دو عنوان و دو مفهوم متقابل شود.

قسم دوم آن است که دلیل بر استحاله تعدد مفهوم و عنوان و اینکه بر شئ واحد اطلاق شوند نداریم، یعنی ممتنع و محال نیست که شئ واحد مطابَق برای دو مفهوم باشد، آنوقت می‎فرماید: این قسم از عناوین خودش بر دو قسم است:

قسم اول: تارة مبدأ این عناوین و مفاهیم در مرتبه ذات شئ است. یعنی این عناوین از خود ذات استخراج می‎شود، مبدأش خود ذات است، در این مورد اشکالی ندارد که ذات واحد باشد اما در عین حال مبدأ برای چند عنوان باشد، این‎جا تعدد العنوان لایستلزم تعدد المعنون، مثل عناوینی که منطبق می‎شود بر ذات باری تعالی مثل علم، قدرت، وجوب وجود، غنا و همه اوصافی که بر خداوند اطلاق می‎شود، این‎ها عناوینی هستند که از مرتبه ذات اخذ شدند و مبدأ این‎ها خود ذات است، لذا این‎جا با اینکه می‎توان چند عنوان را به ذات واحد اطلاق کرد اما این تعدد موجب تعدد ذات نمی‎شود، تعدد عنوان موجب تعدد معنون نمی‎شود.

قسم دوم: عناوین و مفاهیمی هستند که از مرتبه متأخر از ذات اخذ می‏شوند. به عبارت دیگر مبدأشان خود ذات نیست، از یک مرتبه متأخر از ذات یا به تعبیر دیگر از یک وجود مغایر با خود ذات اخذ می‎شوند، این عناوین عناوینی هستند که بر شئ منطبق می‎شوند، اما لا به لحاظ ذاته، بلکه به لحاظ عروض یک عرضی بر آن شئ اطلاق می‎شوند، مثل اینکه یک جسمی که سفیدی بر آن عارض شده است و شما عنوان ابیض بر آن اطلاق می‎کنید، عنوان ابیض از ذات جسم اخذ نشده است مبدأ این عنوان ذات جسم نیست، به خلاف علیم که از ذات حق تعالی اخذ شده و بر ذات اطلاق شده است، شما عنوان ابیض را از مبدأ ذات اخذ نمی‎کنید بلکه وقتی می‏بینید سفیدی بر این جسم عارض شد به سبب عروض یک عرضی بر آن عنوان ابیض اخذ می‎شود، پس مبدأ عنوان ابیض عرضی است که متأخر از ذات است، عرض متأخر از جوهر است، به ذات مربوط نیست، عرض چیزی است که بر ذات و بر موضوع عارض می‎شود، پس می‎شود یک مرحله متأخر از ذات. شما عنوان ابیض را از مبدأ بیاض که عارض بر جسم شده است اخذ می‎کنید. در این قسم از موارد این طور نیست که تعدد العنوان لایستلزم تعدد المعنون، اصل اشکال محقق اصفهانی اینجا است که این عناوین متعدده نه مستلزم وحدت معنون است و نه مستلزم کثرتش.

پس آن کلیتی که از نظر محقق اصفهانی محل اشکال است اینجا است. ایشان می‎گوید: اینکه محقق خراسانی فرمود: تعدد العنوان لایستلزم تعدد المعنون، ما این حرف را به طور کلی و مطلق نمی‎توانیم قبول کنیم، زیرا در یک قسم از عناوین و مفاهیم که اصلا امکان تعدد در خود عناوین وجود ندارد، چون یک قسم از عناوین هستند که قابلیت تعدد ندارند، مثل عناوین متقابله و مفاهیم متقابل مثل علیت و معلولیت اصلا این‎ها با هم قابل جمع نیستند، لذا اینکه بگوییم شئ واحد می‎تواند معنون برای دو عنوان باشد در این موارد اصلا محال است، در مورد بعضی از امور تعدد عنوان محال است. جاهایی هم که تعدد عنوان محال نیست یک قسمش که در مورد حق تعالی است، (البته در مورد غیر حق تعالی نیز وجود دارد مثل اموری که عنوان از خود ذات اخذ شده است) آن‎جا تعدد العنوان لایستلزم تعدد المعنون، اما آن مواردی که عناوین متعدد از مرحله متأخر از ذات اخذ شود اشکالی ندارد، مانعی ندارد و اینطور نیست که بگوییم: حتما در این جا نیز یک معنون وجود دارد، نه اینجا می‎تواند چند معنون باشد.

محقق اصفهانی در مورد قسم اول می‏فرماید: محال است شئ واحد مطابَق برای دو مفهوم باشد به نظر می‎رسد که عناوین متعدد اگر بر شئ به اعتبارات مختلف اطلاق شوند، منعی نسبتی به آن وجود ندارد؛ بله، در آن واحد و هم زمان نمی‎تواند هم عنوان علت بر آن منطبق شود و هم عنوان معلول، ولی اگر جهتش متفاوت باشد اشکالی در تعدد وجود ندارد. حال ممکن است بگوییم: اگر جهات مختلف باشد، دیگر از موضوع بحث خارج می‏شود، بالاخره وقتی مثلا در نماز در دار غصبی بحث می‎کنیم می‎گوییم: موجود واحد است، موجود واحد درست است که یک حقیقت است و یک وجود خارجی است ولی من جهة عنوان نماز بر او صادق است و من جهة عنوان غصب، اینجا نیز چه اشکالی دارد همین موجود واحد، همین حرارت، حرارت یک حقیقت است که خودش معلول چیزی به نام آتش است و علت برای مثلا خشک کردن یا سوزاندن، حرارت هم معلول است و هم علت، معلول آتش است، علت جفّ و خشک کردن است، در حالیکه یک حقیقت بیشتر نیست، اگر من حیث قابلیته آن را در نظر بگیریم می‏شود معلول و اگر من حیث فاعلیته در نظر بگیریم می‎شود علت، بالاخره این عناوین ولو متقابل هم باشند، اما چون به هر حال جهاتشان متفاوت است اشکالی ندارد که متعدد شوند.

اما راجع به قسم دوم یعنی آن‎هایی که لایمتنع که دارای عناوین متعدد باشند، ایشان فرمود: تارة مبدأ این عناوین و مفاهیم متعدده مرتبه ذات است و اخری مبدأشان مرحله‎ای متأخر از ذات است. سؤال این است که آیا واقعا منظور محقق خراسانی این است که اینجا تعدد عنوان باعث تعدد در وجود خارجی می‎شود؟ به عبارت دیگر محقق خراسانی اگر منظورش این باشد که فرد واحد لایتعدد بتعدد العناوین، این عناوین متعدد باعث نمی‎شود که این تبدیل به چند فرد شود، در اینصورت اشکال ایشان ربطی به کلام محقق خراسانی پیدا نمی‏کند، محقق خراسانی می‎گویند: فرد واحد با تعدد عنوان متعدد نمی‎شود، یک وجود با تعدد مفاهیم تبدیل به چند وجود نمی‎شود، این امر واضح و روشنی است و دیگر انکار ندارد، این یک مطلبی است که قابل بحث نیست، کسی انکارش نکرده تا بخواهند جوابش را بدهند. بر این اساس سخن محقق اصفهانی مبنی بر اینکه اگر عناوین متعدده از مرتبه متأخر از ذات اخذ شوند تعدد العنوان یوجب تعدد المعنون چه ارتباطی به کلام محقق خراسانی دارد؟ مگر محقق خراسانی گفته‎اند که در جایی که عنوان از چیزی متأخر از ذات اخذ می‎شود، تعدد عنوان لا یوجب تعدد المعنون؟ کجا محقق خراسانی این حرف را زده است؟

پس محقق اصفهانی می‏گوید: کلیت سخن محقق خراسانی اشکال دارد. ولی آنچه که ایشان گفته نسبت به آنچه که محقق خراسانی گفته است بیگانه است و  نمی‏تواند اشکالی بر محقق خراسانی باشد.

بررسی مقدمه سوم

در مورد صدیقه طاهره زهرای اطهر(س) دو دسته روایات وارد شده است:

دسته‎ای از روایات اطاعت امر او را واجب دانسته و او را مفروضة الطاعه معرفی کرده است، عجیب است اینکه فاطمه زهرا(س) مفروضة الطاعه است علی جمیع من خلق الله تعالی. از امام باقر(ع) این روایت نقل شده است: «لَقَدْ كَانَتَ‏ عليها السلام مَفْرُوضَة الطَّاعَة عَلَى جَمِيعِ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْس وَ الطَّيْرِ وَ الالواح وَ اَلاَنبياء وَ الْمَلَائِكَةُ»  فاطمه زهرا(س) مفروضة الطاعه است، اطاعتش واجب است علی جمیع من خلق الله، بر همه خلایق خدا اطاعتش واجب است، من الجن و الانس و الطیر و الواح. این، هم اشاره به هدایت تکوینی دارد و هم هدایت تشریعی؛ و الانبیاء و الملائکه، اینکه برای انبیاء و ملائکه نیز مفروضة الطاعه است خیلی عجیب است، فاطمه زهرا(س) که امام نیست، اما مفروضة الطاعه دانسته شده است.

در روایت دیگری پیامبر گرامی اسلام(ص) خطاب به امیرالمؤمنین(ع) می‏فرماید: «يَا عَلِيُ ‏انْفُذْ لِمَا أَمَرَتْكَ بِهِ فَاطِمَةُ فَقَدْ أَمَرْتُهَا بِأَشْيَاءَ أَمَرَ بِهَا جَبْرَئِيلُ‏(ع)»  پیامبر گرامی اسلام خطاب به حضرت علی(ع) می‎فرماید: ای علی، هر آنچه که فاطمه تو را به آن امر کرد انجام بده، چون من چیزهایی را به او امر کردم که جبرائیل به آنها امر کرده است. به حضرت علی(ع) می‏فرماید: آنچه که فاطمه به تو امر می‎کند را انجام بده، چون من به او چیزهایی را امر کردم که جبرائیل به من امر کرده است. روایاتی که این مضمون در آن است کم نیستند.

در یکی از نامه های وجود مقدس امام زمان(ع) این جمله آمده است که: «فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ لِی أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ». در دختر رسول خدا(ص) برای من یک اسوه نیکو و الگوی نیکویی است. امام زمان علیه السلام مادرشان فاطمه زهرا(س) را به عنوان اسوه و الگوی خودشان معرفی می‏کنند.

این یک دسته از روایات است که به هر حال برای فاطمه زهرا(س) مقام اطاعت شدن، مقام امر کردن و دستور دادن آن هم به جمیع الخلق من الانبیاء و الملائکه بیان شده است، کسی که الگوی برای امام عصر(عج) است، چنین شخصیتی قطعا الگوی برای سایر خلایق است، برای آن‏هایی که در دایره تکلیف زندگی می‎‌کنند الگو است، هدایت تشریعی نسبت به آن‎ها دارد و نسبت به آن‏ها هر امری کند در حقیقت برای هدایت آنها لازم الاجرا است، نسبت به سایر خلایق من الجن و الالواح و الطیر. در هدایت تکوینی‏اش بحثی نیست، اطاعت ملائکه نیز از ایشان واجب است، یعنی ملائکه نیز در عالم تکوین از فیض وجودی فاطمه زهرا(س) وجود پیدا کردند، از آن‎جا که حقیقت انسان کامل و انوار مقدسه نبی مکرم اسلام و اهل بیت(علیهم السلام) قبل از خلق همه چیز در این عالم  موجود بودند و خداوند انوار مقدسه ایشان را خلق کرد، طبیعتا در مصدر امر  هستند، چه در عالم تکوین و چه در عالم تشریع. در عالم تکوین واسطه فیض الهی هستند و در عالم تشریع نیز امر و دستور آن‎ها عین امر و دستور خدا است که بر بشر اطاعتش لازم است. حتی نسبت به انبیاء (منظور از انبیاء غیر از نبی مکرم اسلام(ص) است، زیرا او اشرف الخلائق است، اکمل و اشرف از او در عالم وجود نیست) چون شخصیت فاطمه زهرا(س) از نور وجود پیامبر(ص) و قطعه‎ای از وجود ایشان است. پیامبر(ص) می‏فرماید بوی بهشت را از تو استشمام می‏کنم. با توجه به این روایات و تصریح پیامبر(ص) که آنچه فاطمه به تو امر می‏کند آن را انفاذ و اجرا کن، زیرا چیزهایی است که جبرائیل(ع) به من گفته و من به او امر کردم، برای این است که وجود مقدس حضرت زهرا(س) وجودی است که چیزی از غیر خواست و دستور خدا نیست.

اما در مقابل روایتی داریم که حضرت علی(ع) می‏گوید: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَكْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْنِي‏ وَ لَا عَصَتْ لِي أَمْراً وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّي الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان»‏

والله قسم هیچ گاه من را به خشم نیاورد و هیچ‏گاه از هیچ دستور من سرپیچی نکرد و به گونه‏ای بود که هرگاه من به او نگاه می‎کردم غم و غصه و حزن از دل من زدوده می‎شد.

هم حضرت علی(ع) امر  می‏کند به حضرت زهرا(س) و هم حضرت زهرا(س) طبق آن روایت، امری که به حضرت علی(ع) می‏کند لازم الاجراء و مفروضة الطاعه است. چطور می‏شود که هم حضرت علی(ع) مفروضة الطاعه باشد، هم فاطمه زهرا(س) اینجا فاطمه زهرا(س) را به عنوان یک مطیع محض حضرت علی(ع) معرفی می‏کند، آن‎جا به عنوان یک آمر مطلق در مورد سایر موجودات. فاطمه زهرا(س) هم آمر مطلق است و هم مطیع محض است، آن‏جایی که حضرت علی(ع) چه در خانه و چه در بیرون هم به عنوان شوهر، هم به عنوان ولی خدا است، مطیع محض او است، آن‎جایی که او را به عنوان آمر معرفی می‏کند مفروضة الطاعه معرفی می‎کند. این اشاره به آن سعه وجودی مطلق فاطمه زهرا(س) دارد، بله حضرت زهرا(س) نسبت به مراتب مادون وجود خودش هم در عالم تکوین و هم در عالم تشریع این سیطره را دارد، اگر امام زمان(ع) می‏فرماید: فاطمه(س) الگوی من است، برای این است که فاطمه زهرا(س) ام الائمه است و قطعا درجه وجودی او از همه ائمه معصومین و بالطبع از همه انبیاء بالاتر است. در عالم وجود جایگاه او اینچنین است، وقتی در این جایگاه قرار دارد مقرب‏تر است، وقتی در این جایگاه قرار دارد طبیعتا هم در عالم تکوین و هم در عالم تشریع در یک مقام بالاتری قرار دارد، اما همین فاطمه زهرا(س) نسبت به حضرت علی(ع) مطیع محض است، زیرا حضرت علی(ع) شخص دوم عالم وجود است بعد از پیامبر، می‏شود یک زن، دختر پیامبر(ص) اینچنین باشد، هم مفروضة الطاعه باشد هم مطیع محض.