جلسه بیست و یکم-استمرار نهی بعد از مخالف با آن – بررسی وجه اول – وجه دوم و بررسی آن

بحث در این بود که آیا بعد از مخالفت نهی، این نهی اقتضاء استمرار و بقاء دارد یا خیر؟ یعنی اگر کسی به نهی از شرب خمر توجه نکرد و آن را مرتکب شد، بعد از مخالفت عملی با نهی، کماکان این نهی به قوت خودش باقی است و گریبان مکلف را می‎گیرد یا خیر؟

محقق خراسانی فرمودند: صیغه نهی نه اقتضاء استمرار دارد و نه اقتضاء عدم استمرار و ما باید از دلیل دیگری بفهمیم که نهی استمرار دارد و آن عبارت است از اطلاق متعلق نهی. عرض کردیم این راه حل تمام نیست زیرا این راه حل فقط در مواردی راه‎گشا است که متعلق نهی مطلق باشد، در حالیکه بسیاری از نواهی اینگونه نیستند. حال در آن موارد چه باید کنیم؟

محقق نایینی از راه دیگری در صدد پاسخ به این سؤال بر آمدند. ایشان می‎گوید: نهی استمرار دارد ولی این استمرار از عموم استغراقی نهی فهمیده می‎شود. یعنی چون نهی به نحو عام استغراقی متوجه مکلف شده است، به این معنا که هر نهیی انحلال پیدا می‎کند به تکالیف متعدده مستقله به تعداد افراد (هم مکلفین هم افراد منهی عنه) و لذا دارای موافقت و مخالفت مستقل هستند، دهها و صدها و هزاران و میلیون‎ها و میلیاردها نهی در دل هر نهی وجود دارد که هر کدام آنها یک مخالفت دارد و یک موافقت، اگر انجام شود، می شود موافقت و اگر انجام ندهی یا مخالفت کنی، درست است که این نهی ساقط می‎شود ولی در مواجهه با موارد دیگر هر کدام نهی خاص خودش را دارد، به این معنا، نهی بعد از مخالفت هم استمرار دارد. اگر امروز شرب خمر شد، فردا نیز بخواهد شرب خمر شود، یک نهی دیگری که فرد و مصداق آن نهی کلی است گریبان عبد را می‎گیرد لذا تا آخر عمر این نهی مثل یک تابلو در جلوی عبد حضور دارد. زیرا این نهی متعلق شده است به مکلفین به نحو عام استغراقی.

این راه هم تمام نیست هرچند به نظر می رسد نسبت به راه حل محقق خراسانی بهتراست و شمول بیشتری دارد، زیرا راه حل محقق خراسانی فقط شامل مواردی می‎شود که متعلق نهی مطلق باشد، ولی این مشکل در کلام محقق نایینی وجود ندارد، چون ایشان می‎گوید: همه نواهی به نحو عام استغراقی هستند لذا حتی اگر جایی متعلق نهی هم مطلق نباشد این انحلال وجود دارد و ما به همین دلیل می‎توانیم استمرار را از نهی حتی بعد از مخالفت استفاده کنیم.

لکن مشکل این است که عام استغراقی همان‎طور که در جای خودش بیان شده است، در همه موارد امر و نهی وجود ندارد، یعنی باز این راه در برگیرنده همه موارد نهی نمی‎تواند باشد، عام استغراقی در واقع خودش یک ادات و الفاظ یا هیئت خاصی دارد. ما دیروز در مورد امر مثال زدیم، هر جا عام استغراقی باشد کلمه «کل» یا «جمیع» مورد استفاده قرار می‎گیرد، خاطرتان هست که بین عام استغراقی و عام بدلی و عام مجموعی فرق وجود دارد، اگر بخواهیم فرق این سه را در قالب مثال بیان کنیم اینطور می‎گوییم: عام استغراقی مثل «اکرم کل عالم»، عام بدلی مثل «اکرم عالما» آنجا می‎گوید یک عالم را اکرام کن نه همه را حال این عالم می‎خواهد عمر باشد، زید باشد یا بکر، عام مجموعی مثل «وجوب الایمان بالائمه» اگر کسی می‎خواهد ایمانش درست باشد باید به دوازده امام مجموعا معتقد باشد، این عام مجموعی است، ائمه بما هو مجموع در این قضیه موضوع قرار گرفتند، لذا اگر به ده امام یا یازده امام اعتقاد داشته باشد، امتثال صورت نگرفته است. زیرا مجموع بماهو مجموع موضوع امر به اعتقاد است پس امر به نحو عام استغراقی مثالش «اکرم کل عالم» است به نحو عام بدلی مثالش «اکرم عالما» می باشد و به نحو عام مجموعی «اعتقد بالائمه بمجموعه الائمه». البته این موارد مثال است و هر کدام الفاظ جایگزین نیز دارند. پس برای اینکه عام استغراقی از یک تکلیف استفاده شود نیازمند ادات و الفاظی مثل «کل» و «جمیع» و امثال آنها هستیم. اگر جایی نهیی صورت بگیرد و از ادات عموم استفاده شود مثل «کل» می‏توانیم بگوییم این نهی بر عموم استغراقی دلالت دارد ولی اگر  لفظ «کل» در تکلیف و در خطاب ذکر نشود مثل «لاتشرب الخمر» و طبیعت متعلق نهی قرار بگیرد ما از کجا بفهمیم این نهی به نحو عموم استغراقی است، چه نشان و دلیلی دارید؟ لا تشرب الخمر یک ماده دارد و یک هیئت، هیئتش یا به معنای طلب ترک الفعل است، چنانچه محقق خراسانی گفتند یا به معنای زجر عن الفعل است، چنانچه ما به تبع بعض المحققین اختیار کردیم، در هر صورت معنای هیئت معلوم است که زجر از تحقق طبیعت یا طلب ترک طبیعت است لذا عموم استغراقی وجود ندارد، در هیئت نهی مسئله عموم استغراقی و افراد مطرح نیستند، زیرا اولین رکن عموم استغراقی وجود فرد است، عام استغراقی یعنی کل افراد و مصادیق را در بر بگیرد و شامل آنها شود، در عموم استغراقی نظر به افراد است و اصلا به طبیعت کاری نداریم. اساس سخن محقق نایینی در انحلال این است که تکلیف نهی به نحو عموم استغراقی است، لذا منحل می‏شود به تکالیف مستقل یعنی ده‎ها فرد برای این تکلیف درست می‎شود.

اگر ما بخواهیم به لحاظ هیئت نهی مسئله را بررسی کنیم، می بینیم که هیئت نهی اصلا کاری به افراد ندارد، «لاتفعل» یعنی می‏گوید: «اطلب منک ترک الطبیعه» یا می‎گوید: «انا ازجرک عن الاتیان بالطبیعه» کاری به فرد ندارد، پس هیئت هیچ ارتباطی به افراد ندارد، ماده نیز تأثیری در این جهت ندارد، «لاتشرب» ماده «شین»، «راء» و «باء» که کاری به فرد ندارد، پس نه ماده نهی و هیئت نهی هیچ ارتباطی به افراد ندارند، حال چطور بگوییم از نهی عموم استغراقی را استفاده کنیم و پای انحلال را به میان بیاوریم و بگوییم هر نهیی تکالیف و مصادیق متعدد محسوب می‎شود. یعنی هر نهیی به نحو کلی منحل می‎شود به مصادیق و تکالیف مستقل.

درست است در هیئت نهی بحث از طبیعت است، یعنی دارد نهی می‎کند از طبیعت، زجر از طبیعت یا طبق نظر محقق خراسانی طلب ترک طبیعت می‎کند، ولی باید در نظر گرفت که طبیعت هم بالاخره با افراد اتحاد دارند، درست است که مستقیم پای فرد در میان نیست و بحث از طبیعت است اما این طبیعت باید در ضمن افرادش موجود است، این‎ها با هم اتحاد دارند، پس مآلاً یا به تعبیر دیگر با واسطه هیئت نهی پای افراد را هم وسط می‎کشد و همین کافی است.

مسئله اتحاد طبیعت با مصادیق و افراد، مربوط به عالم خارج است. وقتی ما سراغ خارج و عالم وجود می‎رویم، آنجا هر فردی مصداقی از این طبیعت است، طبیعت از فرد جدا نیست، هر فردی واجد طبیعت است به اضافه عوارض و مشخصات فردیه، اما بحث ما در مورد عالم خارج نیست، ما در مورد قضیه صحبت می‎کنیم، در مورد خطاب «لاتفعل کذا» صحبت می‎کنیم، می‎خواهیم ببینیم این قضیه چه معنایی دارد، به عبارت دیگر دلالت لفظیه «لاتشرب الخمر» را بررسی می‎کنیم، می‎خواهیم ببینیم هیئت «لاتفعل» دلالت بر چه می‎کند، ماده «لاتفعل» دلالت بر چه چیزی می‎کند؟ آیا این‎ها هیچ کدامشان دلالت بر فرد یا مصداق می‎کنند تا شما مسئله انحلال را پیش بکشید، «الخمر» اشاره به طبیعت خمر دارد، «لاتشرب» هیئتش زجر از طبیعت می‎کند، اصلا لفظ «الخمر» نمی‎تواند حاکی از خصوصیات فردیه باشد، بله زمانی حکایت از خصوصیات فردیه خواهد داشت که در خارج در قالب یک فرد و یک مصداق تحقق پیدا کند اما خود این لفظ به صورت کلی حکایت از طبیعت می‎کند.

بنابراین مهمترین اشکالی که متوجه محقق نایینی است این است که اینجا به طور کلی اگر در نهی از اداتی که عموم استغراقی از آن فهمیده می‎شود استفاده نشود (که در کثیری از موارد نهی اینچنین است که ما لفظی که دال بر عموم استغراقی باشد نداریم) نمی‎توانیم مسئله انحلال به تکالیف متعدد و مستقل را استفاده کنیم و اگر انحلال نبود دیگر نمی‏توانیم استمرار را استفاده کنیم، استمرار طبق این تحلیل منوط به این بود که یک نهی منحل شود به ده‎ها نهی نسبت به افراد که اگر یک فردش مخالفت شد فرد دیگر نهی، به قوت خودش باقی باشد و هکذا وقتی ما اصل انحلال را نتوانیم اثبات کنیم استمرار نهی نیز از آن استفاده نمی‏شود.

لازم است این نکته را توضیح دهیم که کلام محقق نایینی خیلی طولانی‎تر از چیزی بود که اینجا مطرح شد، ایشان اول نهی را تقسیم کردند و گفتند گاهی نهی متعلق به ترک طبیعت می‎شود به نحو معنای اسمی و گاهی متعلق به ترک افراد می‎شود و البته ترک افراد لازمه‎اش ترک طبیعت است، اگر به نحو اول بود و با نهی مخالفت شد مسلما نهی ساقط می‎شود، اما اگر به نحو دوم بود، نهی ساقط نمی‎شود، زیرا انحلال پیدا می‎شود یعنی ایشان مسئله انحلال را در فرضی مطرح کرده است که نهی متعلق می‎شود به افراد و البته لازمه‎اش ترک طبیعت است، منتهی در بین این دو ترجیح داده آن نحو دوم را و مسئله طولیت و عرضیت افراد را مطرح کرده است و به هر حال یک بحث طولانی مطرح کرده است، آنچه که ما از کلام ایشان گفتیم در واقع اساس و بزنگاه کلام ایشان بود و لازم نبود که کلام ایشان را با طول و تفصیل بیان کنیم، ما شاه کلید حرف ایشان که در واقع می‎خواستند از راه عموم استغراقی و انحلال، بقاء و استمرار نهی را حل کنند ذکر کردیم.

بعضی از بزرگان تلفیق کرده بین سخن محقق نایینی و محقق خراسانی، ایشان می‎گوید مسلما نهی دلالت بر استمرار می‎کند و با مخالفت هم ساقط نمی‎شود و باقی است. یک مخالفت شود نهی ساقط نمی‎شود ولی این به خاطر یک قرینه عامه‎ای است که در نهی وجود دارد و آن اینکه باید دید نهی اساسا برای چه صورت گرفته است؟ چرا از چیزی نهی می‏شود؟ زیرا متعلقش دارای مفسده است و شارع نمی‎خواهد بندگانش در آن مفسده واقع شوند. اگر از خمر نهی می‎شود به خاطر مفسده‏ای است که در خمر وجود دارد، یا اگر از زنا نهی می‎شود یا سایر گناهان، به خاطر مفسده‎ای است که در متعلق نهی وجود دارد.

در اینکه نهی تابع مفسده در متعلق است بحثی نیست، لکن سوال این است که این مفسده در طبیعة المتعلق است یا فرد متعلق؟ مفسده در ماهیت خمر است یا آن خمر خارجی؟ مفسده در آن فرد خارجی خمر است، آثار سوء شراب در مفهوم خمر است یا در فرد خارجی خمر؟ مفهوم حلوا دهن شما را شیرین می‎کند یا حلوایی که در ظرف می‎خورید؟

وقتی می‎گوییم مصلحت یا مفسده یعنی مصلحت یا مفسده‎ای که در واقع و عالم عین وجود دارد. خمر سکر آور است، زائل کننده عقل است، این سکر و مستی و زوال عقل در طبیعت الخمر است یا در فرد و مصداق خمر، این روشن است که در فرد و مصداق خمر است.

حال اگر معلوم شد که نهی به خاطر مفسده‎ای است که در متعلقش وجود دارد و این مفسده نوعا بر هر فردی از افراد آن فعل مترتب می‎شود نه بر طبیعت و نه بر صرف الوجود نه حتی بر مجموع الافراد نتیجه این است که حتی اگر یک فرد هم ترک نشود مفسده مترتب خواهد شد.

حال این‎جا سه احتمال وجود دارد:

یک احتمال این است که این مفسده برای این طبیعت است، احتمال دوم اینکه مفسده مال فرد باشد ولی نه یک فرد معین بلکه صرف الوجود یعنی یک فرد که محقق شود مفسده است، اما در افراد دیگر خیر، احتمال سوم این است که مفسده بر مجموع افراد مترتب می‎شود، یعنی اگر همه را با هم اتیان کنید مفسده دارد ولی تک تک مفسده ندارد که هر سه باطل است. مفسده در چه چیزی وجود دارد؟

در هر فردی مستقل از دیگری این مفسده است، هر فردی از افراد این طبیعت این مفسده در آن‎ها وجود دارد، لذا اگر بخواهیم مفسده به طور کلی در خارج تحقق پیدا نکند هیچ فردی نباید موجود شود، پس باید همه ترک شود. یعنی آن نهی استمرار دارد و باقی است و هر موقع که میخواهی انجام دهی سبز می‎شود و می‏گوید این فعل ممنوع است چون مفسده دارد.

چرا این راه حل تلفیقی از راه حل محقق خراسانی و محقق نایینی است؟

زیرا ایشان تصریح می‎کند که آن قرینه عامه‎ای موجب تعین احتمال الاستغراق است. چرا گفتیم کلام محقق خراسانی در این بیان می‎باشد؟ برای اینکه می‎گوید: «بضمیمه الاطلاق تثبت المدعا» عبارت ایشان را دقت کنید «و بالجمله هذه القرینه تعین احتمال الاستغراق و الانحلال فی النهی» قرینه را در واقع همان مسئله مفسده گرفته، می‎گوید اینجا احتمال اینکه نهی استغراق داشته باشد متعین است، همان عموم استغراقی که محقق نایینی گفت، اما آنچه که باعث می‎شود آن انحلال و توجه تکلیف به تک تک افراد و مصادیق را متعین کند چیست؟ همان مسئله مفسده است، آن قرینه عامه در واقع این است که نهی ناشی از مفسده در متعلق است این قرینه عامه است، اضافه حرف ایشان به نایینی این مطلب است ایشان نیز می‏گوید: نهی دلالت بر استغراق می‏کند و انحلال از آن فهمیده می‏شود، ولی از یک قرینه عامه فهمیده می‏شود که عبارت است از این که نهی به خاطر مفسده در متعلق نهی است. سپس می‏گوید: «هذه القرینه تعین احتمال الاستغراق و الانحلال فی النهی و تنفی سایر الاحتمالات» این قرینه سایر احتمالات را منتفی می‎کند، اینکه به صرف الوجود متعلق شود، اینکه به مجموع الافراد مثل عام بدلی این‎ها را نفی می‎کند. پس این قرینه بضمیمة الاطلاق تثبت المدعا این قرینه به ضمیمه اطلاق مدعا را ثابت می‏کند.

ایشان صریحا ضمیمه اطلاق را لازم می‏داند. اینجاست که از بیان محقق خراسانی کمک گرفته است. پس ایشان در واقع یک پایه بیانش بر سخن محقق نایینی استوار است و پایه دیگر بر سخن محقق خراسانی و البته یک ضمیمه دیگر نیز کرده است که اشاره به همین قرینه عامه کرده است.

به نظر می رسد با توجه به مطالبی که در اشکال به محقق خراسانی و محقق نایینی گفتیم ضعف این سخن نیز آشکار می‎شود. اینکه یک پایه راه حل مبتنی بر استغراق و انحلال باشد و پایه دیگر بر اطلاق استوار باشد، در جایی که این دو رکن و پایه موجود باشند حرف قابل قبولی است چنانچه در بررسی کلام آن دو بزرگوار نیز گفتیم. گفتیم حرف ایشان اشکالش این است که در برگیرنده همه موارد نهی نیست، اینجا نیز اینچنین است اگر در جایی نهی به نحوی باشد که ادات مبین استغراق در آن نباشد، چگونه می‎خواهیم به این راه تکیه کنیم یا به نحوی باشد که اطلاق در آن نباشد. لازمه این سخن وجود هر دو رکن است بله آن قرینه عامه را ما نیز قبول داریم و آن را نفی نمی‎کنیم.

لذا به نظر می‎رسد این راه نیز نتواند مطلب را ثابت کند به علاوه ما اصل انحلال را قبول نداریم که در جای خودش بحث کردیم که اصلا خطابات شرعیه انحلال ندارد و همه خطابات به نحو خطابات قانونیه جعل شده است تبعا للامام ما این را قبول کردیم و مفصلا در بحث خطابات قانونیه توضیح دادیم که می‎توانید مراجعه کنید. ما اصل نظریه خطابات قانونیه و اشکالاتی که متوجه آن شده است به همراه پاسخ‎هایش را بیان کردیم، این‎ها همه مبتنی بر انحلال است. لذا اگر اصل انحلال خطابات را نپذیریم این راه حل‏ها هیچ‎کدام به درد نمی‏خورد.

راه حل محقق اصفهانی.