امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره جهل کلمات بسیاری بیان کردهاند و در کثیری از موارد در مورد جهل سخن گفتهاند. این سخن گزافی نیست و از موضوعاتی است که خیلی به مناسبتهای مختلف درباره آن سخن گفتهاند؛ این البته میتواند ناظر به شرایطی باشد که امیر المؤمنین در آن بسر میبردند یعنی مهمترین ابتلاء حضرت(ع) جهالت مردم زمانه خودشان بود. اما این موجب نمیشود که این سخنان را محصور در همان ظرف زمانی بکنیم آنچه که حضرت در جاهای مختلف بیان کردهاند در واقع مشکله عمومی بشریت از ابتداء تا انتهاست مانع اصلی سعادت بشر جهالتش است.
این تعبیر که حضرت میفرماید: «الجهل اصل کل شرٍّ»[۱] جهل ریشه همه بدیها و شرور است. این جمله یعنی هر شری را که شما در این عالم تصویر کنید یا با واسطه یا بی واسطه به جهل بر میگردد. در بیان دیگری حضرت (ع) میفرماید: «اعظم المصائب الجهل»[۲] بزرگترین مصیبتها جهل است یا در بیان دیگری دارند «الجهل فساد کل امر» جهل در واقع موجب از بین رفتن همه چیز است جایی که جهل بیاید دیگر سلامت از بین میرود.
این جهل که ریشه همه بدیها و مفاسد و مشکلات و گرفتاریها میباشد و شخص جاهل هم در دنیا و هم در آخرت مشکلات غیر قابل جبرانی برایش پیش میآید، این جهل به چه معناست؟ جهل دارای مراتب است و نسبت به افراد مختلف ممکن است متفاوت باشد؛ جاهل نه یعنی بی سواد و نه یعنی کسی که سواد خواندن و نوشتن ندارد و عالم نه یعنی کسی که مثل من و شما چند تا کتاب خوانده باشد بلکه جاهل کسی که جهل به خدا و جهل به هستی و جهل به دنیا و جهل به آخرت و جهل به خودش و جهل به وظیفه و جایگاه خودش در این دنیا دارد.
جاهل کسی است که نمیتواند راه را از چاه تشخیص بدهد. چه بسا عالمانی باشند که در جهل بزرگ بسر میبرند. عالمان و اندیشمندانی باشند که در تاریکی حرکت میکنند و مقصد را گم میکنند. برای جاهل نشانههایی هم ذکر شده است (شما اگر بخواهید بدانید چه کسی جاهل است در روایات نشانهها و توصیفاتی برای جاهل ذکر شده) امیر المؤمنین (ع) در جای دیگر جاهل را معنی کردهاند «الجاهل لایعرف تقصیره و لایقبل من النصیح له» جاهل کسی است که تقصیر و کوتاهی خودش را نمیشناسد و نصیحت هیچ کسی را هم قبول نمیکند؛ اگر فرض کنیم ما خودمان در رفتار و زندگی و در روابط خانوادگی کوتاهی از ما سر بزند تقصیری داریم که این تقصیر و کوتاهی را درک نمیکنیم و هر چه به ما میگویند زیر بار نمیرویم؛ این جهل است. هر مقدار که انسان کتاب بخواند و درس بخوانیم و درس بدهیم ولی در زندگی کوتاهی و تقصیر داشته باشیم و قبول هم نکنیم، جاهل خواهیم بود. این جهل است که در جامعه باعث ایجاد مسائل و مشکلات میشود.
ما روحانیت باید این جهت را رعایت کنیم انتظار مردم از کسی که عمامه و لباس پیامبر (ص) بر تن دارد، بیشتر است و انتظار رفتار جاهلانه را از ما ندارند بلکه درک هم نمیکنند. معمولاً مردم روحانیت را مظهر اخلاق نبوی و سیره علوی میدانند؛ ما باید نگاهمان نگاه عالمانه باشد، رفتارمان رفتار مبتنی بر علم باشد؛ جهل ریشه همه مشکلات است و باید در حال خودمان تأمل کنیم و ببینیم واقعاً جاهل هستیم یا نه؟
[۱]. غرر الحکم، حدیث۸۱۹.
[۲]. همان، حدیث۲۸۴۴.
نظرات