قلب سلیم

در روایات و آیات قرآنی بر قلب سلیم خیلی تکیه شده است مثلاً در آیه شریفه: «یوم لاینفع مالٌ و لا بنون إلا مَن أتی الله بقلبٍ سلیم»  روزی که در آن روز هیچ یک از اسباب اتکاء و تکیه‏گاه‏های انسان در این دنیا به درد انسان نمی‏خورد مگر آن  که انسان با قلب سلیم در محضر خداوند متعال حاضر شود، مال و فرزند عمده‏ترین تکیه‏گاه‏های شخص در دنیا است و آنچه که انسان بیشترین بهره را از آن می‏برد مال و فرزند است. خداوند متعال در آیه فوق می‏فرماید: هیچ یک از مال و فرزند فی‏نفسه در قیامت به درد انسان نخواهد خورد و الا اگر مالی در راه خدا مصرف شده باشد در قیامت هم به انسان نفع می‏رساند و همچنین است اگر فرزند صالحی داشته باشد ولی فی‏نفسه مال و فرزند در قیامت نفعی به انسان نخواهند رساند و تنها چیزی که در قیامت به درد انسان می‏خورد قلب سلیم است، کثرت اعمال و زیارات و دعاها اگر همراه با قلب سلیم نباشد هیچ ارزشی ندارد اما اگر قلب سلیم باشد ولو اعمال قلیل باشد نافع به حال انسان خواهد بود. سلامت قلب آن قدر مهم است که امام باقر (ع) می‏فرماید: «لا سلامة کسلامة القلب»؛ هیچ سلامتی مثل سلامت قلب نیست. سلامتی جسم خیلی مهم است و از بزرگ‏ترین نعمت‏های الهی است ولی مهم‏تر از آن سلامت قلب یعنی سلامت روح و جان آدمی است. حال این قلب سلیم که به تصریح آیه قرآن در روز قیامت نافع به حال صاحبش خواهد بود و به تعبیر امام باقر (ع) برترین سلامت‏ها و افضل سلامت‏هاست چیست؟ قلب سلیم یعنی قلبی که نسبت به خداوند متعال و مردم سلیم باشد، قلب نه می‏تواند فقط به خدا سلیم باشد و از مردم غافل باشد و نه می‏تواند فقط نسبت به مردم سلیم باشد و از خدا غافل باشد بلکه قلب سلیم قلبی است که این دو جهت با هم در آن وجود دارد یعنی هم نسبت به خدا و هم نسبت به مردم سلیم است. از امام صادق (ع) در مورد آیه فوق سؤال می‏کنند که قلب سلیم چیست؟ حضرت فرمودند: «القلب السلیم الذی یلقی ربَّه و لیس فیه احدٌ سواه و کلّ قلب فیه شرکٌ او شک فهو ساقطٌ»  قلب سلیم یعنی قلبی که از غیر خدا خالی باشد و غیر خدا در آن جایی نداشته باشد که این مرتبه کمی نیست و از هر کسی ساخته نیست. در روایت دیگری حضرت می‏فرمایند: «هو القلب الذی سلم مِن حب الدنیا» یعنی قلبی سلیم است که حب دنیا در آن نباشد. یک بعد و وجه دیگر از قلب سلیم در ارتباط با دیگران است، دوست داشتن دیگران و محبت به دیگران نه فقط در حد یک محبت عادی. امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند: «لایسلم لک قلبک حتی تحبّ للمؤمنین ما تحبّ لنفسک»؛ قلب وقتی سالم و سلیم می‏شود که آنچه را که برای خودت می‏پسندی و دوست داری برای دیگران هم دوست داشته باشی و آنچه را که برای خودت دوست نداری و نمی‏پسندی برای دیگران هم نپسندی که این مجاهدت می‏خواهد. گفتیم قلب سلیم دو بُعد دارد؛ یکی در رابطه با خداوند متعال و بُعد دیگر در رابطه با مردم است، وجه مشترک این دو بُعد که موجب سلامت قلب است این است که خود محوری و خود خواهی باید کنار گذاشته شود و غیر خداوند متعال نباید در قلب انسان باشد یعنی انسان خودش را باید نادیده بگیرد و آنچه را که برای خود دوست دارد برای دیگران هم دوست بدارد یعنی منیّت کنار گذاشته شود، انسان به حسب طبعش حب نفس دارد، البته حب نفس یکی از کمالات انسانی است، مثلاً اگر مادر حاضر است جانش را به خاطر فرزندش از دست بدهد به خاطر حب نفس است چون فرزند خودش است و الا اگر فرزند خودش نبود حاضر نبود جانش را به خاطر او به خطر بیاندازد، پس ریشه حب مادر به فرزند که برترین محبت‏ها در دنیا است حب نفس است. پس انسان حب نفس دارد و همه چیز را برای خودش می‏خواهد اما انقطاع از این حب سلامت قلب می‏آورد. پس نشانه سلامت قلب این است که انسان آنچه برای خودش دوست دارد برای دیگران هم دوست داشته باشد لذا اگر کسی اهل عبادت و تلاوت قرآن و راز و نیاز با خداوند باشد اما نسبت به دیگران این گونه نباشد از قلب سلیم برخوردار نیست، پیامبر (ص) علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خداوند نسبت به مردم مهربان بود و همان گونه که دغدغه هدایت آنها را داشت دغدغه زندگی آنها را هم داشت تا جایی که آیه نازل شد «لعلک باخعٌ نفسک»، لذا دل و قلبی که کینه دیگران را در خود جای داده باشد نمی‏تواند جایگاه حب الهی باشد و مصداق قلب سلیم واقع شود. پس باید سعی کنیم غیر از خداوند را از قلب خود خارج کنیم و نسبت به دیگران قلب و دلمان را به مرحله‏ای برسانیم که دیگران را هم‏ردیف خود قرار دهیم به حدی که آنچه که برای خود دوست داریم برای دیگران هم دوست داشته باشیم و آنچه را برای خود دوست نداریم برای دیگران هم دوست نداشته باشیم.