جلسه چهاردهم-نسبت اسباب النزول با تناسب آیات

دانلود-جلسه چهاردهم-PDF

جلسه چهاردهم
نسبت اسباب النزول با تناسب آیات
21/۱۰/۱۳۸۹

اختلاف در بعضی سور:

مختصری از بحث سوره­های مکی و مدنی باقی مانده که عرض می­کنیم. گفتیم از بحث­هایی که به بحث اسباب النزول مربوط است و در تفسیر و فهم آیات تأثیر دارد بحث از مکی و مدنی بودن آیات است، راجع به ملاک­های مکی و مدنی بودن صحبت شد و عرض شد که مجموعاً ۸۶ سوره به عنوان سُوَر مکی و ۲۸ سوره به عنوان سُوَر مدنی معرفی شده­اند، البته این بر طبق روایت ابن عباس و روایت جابربن زید است و به این معنا نیست که بین مکی و مدنی بودن سُوَر اختلافی واقع نشده، شاید از بین سُوَر قرآن در مورد ۳۰ سوره اختلاف واقع شده که نام این سوره­ها در کتب علوم قرآنی نوشته­شده، مثلاً در مورد سوره فاتحه اکثریت این سوره را مکی می­دانند اما مجاهد این سوره را مدنی می­داند، از امیرالمؤمنین(ع) روایت داریم که سوره حمد را از سُوَر مکی می­دانند، در مورد سوره یاسین اختلاف است که بعضی آن را مکی می­دانند و بعضی دیگر آن را مدنی می­دانند، سیوطی سوره توحید را سوره­ای مدنی معرفی کرده ولی این سوره، جزء سور­ه­های مکی است، معوذتان سوره­های مکی هستند اما یعقوبی آنها را مدنی می­داند، سوره قدر مکی است گر چه بعضی آن را مدنی می­دانند، به هر حال در مورد۳۰ سوره از سُوَر اختلاف واقع شده که بعضی آنها را مکی و بعضی دیگر مدنی دانسته­اند و اسامی این سوره­ها هم موجود است، در مورد آیات هم بحث هست که می­گویند در بعضی از سوره­های مکی بعضی از آیات مدنی قرار دارد و بالعکس در بعضی از سوره های مدنی بعضی از آیات مکی قرار دارد.

اختلاف در بعضی آیات:

بحث دیگر این است که آیا تمام آیات سوره­های مکی، مکی است یا بعضی از آنها مدنی می­باشد که در این هم اختلاف نظر است که ما فعلاً وارد این بحث نمی­شویم، اما ظاهراً آیات سوره­هایی که به عنوان سوره­های مکی معرفی شده­اند مکی است و آیات سوره­هایی که به عنوان سوره­های مدنی معرفی شده­اند مدنی است، مثلاً بعضی در سوره مائده آیه­ی «…الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي‏ وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً…» [۱] را مکی می­دانند درحالیکه سوره مائده مدنی می­باشد، شاید به خاطر اینکه این آیه در حجه الوداع و در مکه نازل شده این آیه را مکی دانسته­اند یعنی ملاک مکی و مدنی بودن را مکان قرار داده­اند و بر این اساس گفته­اند که این آیه مکی است اما اگر ملاک را هجرت قرار دهیم این آیه مدنی به حساب می­آید، چون بعد از هجرت نازل شده.

سؤال: وقتی برای ما مشخص است که آیه در چه رابطه نازل شده چه فرقی می­کند که آیه مکی باشد یا مدنی؟

استاد: ما قبلاً هم عرض کردیم که مکی یا مدنی بودن آیات و سُوَر به فهم و تفسیر آیات کمک می­کند مثلاً گفتیم که پیامبر وقتی بالای نعش حمزه رسید فرمود: من عوض این بدن هفتاد بدن را مثله خواهم کرد که آیه نازل شد، این فرموده پیامبر بعد از جنگ احد بوده ولی آیه ای که نازل شد مکی می­باشد که با هم سازگار نیستند که در اینجا پیوستگی مکی و مدنی بودن با شأن نزول معلوم می­شود حالا کار نداریم به اینکه شأن نزول بر مکی ومدنی بودن تأثیر می­گذارد یا بر عکس، بلکه آنچه مهم است این است که اینها قرائنی هستند که در فهم آیات مؤثر هستند.

نسبت اسباب النزول با تناسب آیات:

بحث دیگر بحث نسبت اسباب النزول و تناسب آیات است، در مورد ترتیب النزول باید بحث شود که نزول آیات به چه ترتیبی صورت گرفته است، ما یک روایاتی داریم به عنوان روایات ترتیب النزول که آن روایات، ترتیب نزول آیات را مشخص کرده­اند، این ترتیبی که الآن در قرآنها موجود است با ترتیبی که در روایات ترتیب النزول ذکر شده فرق می­کند و کتاب­هایی هست که نوشته­اند ترتیب نزول به چه نحو بوده و ترتیب فعلی چگونه است، شکی نیست در اینکه سوره­ها در زمان پیامبر مشخص شد و مرتب شد و آیات در زمان خود پیامبر در جای خودش قرار گرفت و همچنین مشخص شد که سوره­ها مشتمل بر چند آیه هستند و اصطلاحاً می­گویند اینها توقیفی هستند یعنی متوقف بوده­اند بر بیان خود پیامبر و با علمی که خداوند به پیامبر داده بود، پیامبر این آیات را نام گذاری کرد و در جای خودشان قرار داد، اما در بین آیات گاهی می­بینیم که بین آیات تناسبی نیست، مثلاً دو آیه که شأن نزول آنها با هم فرق می­کند و مربوط به زمان­های مختلف هستند در کنار هم قرار گرفته اند یا مثلاً با فاصله چند آیه در کنار هم قرار گرفته­اند، از یک جهت وقتی اسباب نزول را نگاه می­کنیم می­بینیم که از نظر زمان وقوع حوادث و مناسبت­ها معلوم هستند، اما اینطور نبوده که کنار هم قرار دادن آیات بر اساس ترتیب نزول باشد، یعنی آیاتی که در سُوَر قرار گرفته بر اساس ترتیب نزول کنار هم قرار نگرفته­اند بلکه آنها با دستور پیامبر تنظیم شده و بحثی نیست در این که چرا پیامبر این کار را کرده چون پیامبر با توجه به علمی که خداوند به ایشان داده آیات را در کنار هم قرار داده، اما ما یک آیاتی را می­بیبیم که در رابطه با حوادث و مناسبت­های دوران پیامبر نازل شده و پیامبر هم به کاتبان وحی دستور داده که آیات با توجه به مناسبتها، در کنار هم قرار داده شود، سؤال این است که ارتباط بحث اسباب النزول با این آیات و سیاق آیات چگونه است مثلاً آیه تطهیر«إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهير» [۲] ـ گر چه بین ما و اهل سنت اختلاف است و آنها این آیه را مربوط به زنان پیامبر می­دانند و ما آیه را مربوط به اهل بیت می­دانیم ـ در بین آیاتی قرار گرفته که در رابطه با زنان پیامبر نازل شده­اند ولی این آیه، مربوط به اهل بیت است، سؤال این است که چه تناسبی بین این آیه و آیاتی که در رابطه با زنان پیامبر نازل شده وجود دارد که در عین حال که نزول اینها در دو موضوع متفاوت بوده این آیه در بین آن آیات قرار گرفته است، پس تناسب آیات، یک موضوع بسیار مهمی است که باید به آن توجه داشته باشیم و یا مثلاً در سوره نساء آمده: « أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى‏ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا سَبيلاً » [۳] که این آیه درباره مردی از یهودیان به نام کعب بن اشرف نازل شده که از اهل کتاب بود و کشته­های جنگ بدر را دیده بود و برگشته بود به مکه و کفار مکه را به خون خواهی کشته شده­گان جنگ بدر و نبرد با پیامبر تشویق می­کرد، کفار از او پرسیدند که کدام یک از ما را راه یافته­تر دیدی، ما یا پیروان محمد(ص)؟ این شخص از روی تملق گفت شما راه یافته­ترید« هؤلاء اهدی من الذین آمنوا سبیلاً» شأن نزول آیه ۵۱ سوره نساء این داستانی بود که عرض شد، در ادامه­ی آیات، این آیه آمده: « إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ سَميعاً بَصيراً» [۴] که در این آیه صحبت از بازگرداندن امانت به صاحبان امانت و کسانی است که اهلیت و صلاحیت امانت را دارند، در شأن نزول این آیه در کتاب­های اهل سنت آمده که گفته­اند این آیه درباره طلحه بن ابی طلحه است و گفته­اند این شخص پرده دار کعبه بود، روز فتح مکه رسول خدا(ص) کلید خانه کعبه را از او گرفت، بعد این آیه نازل شد وقتی که این آیه نازل شد پیامبر کلید را به آن شخص برگرداندند، بحث این است که این آیه رد امانات به اهل، با آن آیات قبلی چه تناسبی دارد، اولاَ از نظر شأن نزول متفاوتند، ثانیاً از نظر زمان در زمان­های مختلف نازل شده­اند یعنی شش سال بین نزول آیه ۵۸ با آیات قبلی فاصله است، (اگر چه به نظر مفسرین شیعه این آیه مربوط به مسئله ولایت است) سؤال این است که به چه مناسبتی اینها در کنار هم قرار گرفته­اند، در اینجا به اهمیت مسئله شناخت شأن نزول و تأثیری که در فهم آیات دارد پی می­بریم، البته بعضی از مفسرین اهل سنت گفته­اند تناسب بین این آیات به این شکل است که کعب بن اشرف اهل کتاب بود و در کتب اهل کتاب بویژه کتاب یهودیان(تورات) پیش بینی ظهور پیامبر اسلام شده بود یعنی این یک رازی بوده به عنوان امانت در نزد اهل کتاب که بالاخره پیامبر اسلام خواهد آمد اما اینها نسبت به این امانت خیانت کردند و باید این حقیقت را برای مردم بیان می­کردند، پس در ارتباط آیه ۵۸ با ۵۱ بحث تناسب آیات مطرح می­شود و مسئله شأن نزول یک ارتباط مهمی با مسئله تناسب آیات دارد.

زرکشی مدعی است که زمان در شأن نزول آیات قرآن شرط است ولی در تناسب آیات، شرط نیست یعنی در تناسب آیات، نباید دنبال زمان بگردیم چون در ترتیب و نظم سیاق آیات قرآن منظور این بوده که هر آیه در جایگاه مناسب قرار بگیرد و تشخیص جایگاه مناسب هر آیه با خود پیامبر بود پس مسئله تناسب آیات مسئله مهمی است ولی باید مواظب باشیم که در فهم تناسب آیات، به بیراهه نرویم و گرفتار حدس و گمان و ظنون غیر صحیح نشویم.

بحث جلسه آینده: ادامه بحث شأن نزول و تناسب آیات خواهد بود. «والحمد لله رب العالمین»

[۱] . مائده، آیه ۳.

[۲] . احزاب،آیه۳۳.

[۳] . نساء، ۵۱.

[۴] . نساء، ۵۸.