امیرالمؤمنین علی (ع) میفرمایند: «أَطِعِ الْعَالِمَ تَغْنَمْ. اعْصِ الجاهل تَسْلَم»[۱] از عاقل اطاعت کن که سود میبری و با جاهل مخالفت کن که در سلامت و امنیت خواهی بود.
این خیلی نکته مهمی است. اطاعت و عصیان به حسب اولی مختص خداوند است. انسان باید از خدا اطاعت کند و مراقب باشد که عصیان نکند. در طول خدا، رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) اولی الامرند و اطاعت آنها واجب و عصیان آنها حرام است. چهار چوب اطاعت و عصیان معلوم است یعنی اطاعت در دایره شرع و متولیان دین خدا و رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) است. پس اگر امیرالمؤمنین (ع) سخن از اطاعت عقل و علم و مخالفت جهل به میان میآورد نه اینکه عقل در عرض اطاعت خدا و رسول و در مقابل اطاعت خدا و رسول باشد بلکه در همان چهارچوب بسیاری از امور به عقل واگذار شده است. بسیاری از امور با تدبیر و عقل انسانهای مسلمان باید پیش برود. بالاخره بشر در زندگی خودش در تدبیر معاش و در تدبیر امور اجتماع و در نحوه زندگی کردن و در تعاملات خود باید مشورت کرده و با افراد مختلف صحبت کند و برنامهها و نظریات مختلف در همین چهارچوب مورد بررسی قرار بگیرد.
آنچه امیرالمؤمنین (ع) میفرمایند، این است که اگر انسان در همه امور چه در امور مهم و چه امور غیر مهمه، از جزئی ترین امور تا امور مهم زندگی که به سرنوشت اجتماع مربوط میشود اطاعت از عقل و علم کند موجب سود بردن و فائده بردن است. مثلا در هنگام ساخت یک خانه یا خرید یک ماشین یا انجام یک کاری که جزئی ترین امور است تا مسائلی که مربوط به یک شهر و مملکت و جهان است، مهم است که انسان اهدافی که در نظر دارد را چگونه پیاده کند. لذا اگر میخواهیم کارهایمان برایمان سودمند باشد و غنیمت و اغتنام برای ما داشته باشد، باید از عاقل اطاعت کنیم و اگر میخواهیم سالم باشیم و ایمن باشیم باید با نظر جاهل مخالفت کنیم.
در بیان دیگری شبیه این بیان امیر المؤمنین (ع) میفرمایند: «أَطِعِ الْعِلْمَ وَ اعْصِ الْجَهْلَ تُفْلِحْ»[۲]؛ از علم تبعیت کن و با جهل مخالفت کند که رستگار میشوی. صلاح، اغتنام، استسلام و امنیت در گرو به کار بردن عقل و مخالفت با جهل است.
ما چقدر در کارهایمان به این امور اهمیت میدهیم؟ اینکه فلانی انسان متدینی است خوب است، اما چقدر عقل و فهم دارد و چه مقدار میتواند به انسان کمک کند، این مهم است. ما باید به این جهت به مسئله عقل و علم و در مقابل جهل و نادانی خیلی اهمیت دهیم. به یک معنا عقل جزئی از دین و دیانت است. در بعضی روایات پیامبر (ص) تأکید میکنند که عبادت زیاد ملاک نیست بلکه ببینید که شخص چقدر عقل دارد.
لذا این نکته را باید در زندگی یک مقدار برجستهتر کنیم که برای فائده بردن از عاقل تبعیت کنیم و برای ایمن شدن با نظر جاهل مخالفت کنیم.
[۱]. عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص ۷۶، حدیث ۱۸۳۶ و ۱۸۳۷.
[۲]. عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص ۷۸، حدیث ۱۸۸۰؛ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص ۴۵، حدیث۱۴۶.
نظرات