جلسه هفتاد و یکم-معانی حرفیه – مسلک سوم- بررسی نظریه محقق خویی

دانلود-جلسه هفتاد و یکم-PDF

جلسه هفتاد و یکم

معانی حرفیه – مسلک سوم- بررسی نظریه محقق خویی

۱۳۹۱/۱۱/۲۵

خلاصه جلسه گذشته

بحث پیرامون نظریه محقق خویی در باب معانی حرفیه بود، عرض شد مواضعی از کلام ایشان محل اشکال و تأمل است، محصل نظریه ایشان این بود که یک قسم از حروف، برای تضییق و تقیید مفاهیم کلیه اسمیه به قیودی که خارج از حد ذات آنهاست وضع شده‏اند، قسم دیگر از حروف هم همانند جُمل انشائیه، موضوع‏له آنها معلوم و مشخص است، موضع اول از کلمات محقق خویی که محل اشکال است آن جایی بود که ایشان فرمود حروف برای تضییق و تقیید معانی و مفاهیم وضع شده‏اند، اشکال این بود که حقیقت تضییق، چیزی جز ربط و نسبت که در کلمات محقق نائینی و اصفهانی آمده نیست و کلام محقق خویی ماهیتاً تفاوتی با کلام محقق نائینی ندارد؛ چون ایشان هم می‏فرمود موضوع‏له حروف معانی ایجادیه است و تضییق معنی هم در واقع همان ایجاد ربط و نسبت است لذا همان اشکالاتی که محقق خویی به نظریه محقق نائینی ایراد کردند به کلام خود ایشان هم وارد است.

موضع دوم

محقق خویی فرمود معانی حروف نه اخطاری است و نه ایجادی بلکه حکایی می‏باشند؛ چون ملاک حکایی بودن در حروف وجود دارد، ملاک حکایی بودن یک معنی این است که یک نحوه ثبوتی در عالم معنی داشته باشد و معنای حرفی واجد این ملاک است، یعنی یک نحوه ثبوتی در عالم معنی دارند. اشکال این است که این مطلب با قول به وضع حروف برای تضییق و تقیید معانی کلیه سازگار نیست، اگر معانی حرفیه یک نحوه ثبوتی در عالم معنی دارند و به وسیله حروف ایجاد نمی‏شوند پس چگونه ادعا می‏شود حروف برای تضییق وضع شده‏اند؟ اگر ثبوت، تحقق دارد معنایش این است که تضییق و تقیید محقق است و حروف از آن حکایت می‏کنند لذا نمی‏توان گفت حروف موجب تضییق هستند و اگر این تضییق وجود ندارد و حروف این تضییق را ایجاد می‏کنند نمی‏توان ادعا کرد معانی حرفیه یک نحوه ثبوتی در عالم معنی دارند و این حروف از آن حکایت می‏کند لذا در این صورت حکایی بودن حروف معنی ندارد.

خلاصه اشکال این است که دو مطلبی که ایشان ادعا کرده با هم سازگاری ندارد، از یک طرف می‏گوید حروف برای تضییق و تقیید معانی وضع شده یعنی بین آن مفاهیم حصّه خاصی تا زمانی که حرف نیامده وجود ندارد و حروف وضع شده برای دلالت بر یک حصّه خاص از معانی و مفاهیم یعنی دائره مفاهیم کلیه را ضیق می‏کند یعنی یک حصه خاصی برای آن معانی و مفاهیم کلیه ایجاد می‏کند، این حصّه خاصه و تقیّد یا هست یا نیست، ظاهر کلام محقق خویی که می‏گوید حروف برای تضییق و تقیید مفاهیم کلیه وضع شده‏اند این است که این تحصّص و تقیّد وجود ندارد و حروف برای این وضع شده‏اند که این تضییق و تقیید را ایجاد کنند، در این صورت ادعای اینکه معانی حرفیه یک نحوه ثبوتی در عالم معانی و مفاهیم دارند و حروف از آنها حکایت می‏کنند، صحیح نیست. از طرف دیگر محقق خویی می‏گوید حروف یک نحوه ثبوتی در عالم معانی و مفاهیم دارد که در این صورت مسلماً منظور ایشان یک معنای کلی نیست؛ چون آن یک معنای اسمی است، وقتی می‏گوید معانی حرفیه یک نحوه ثبوتی در عالم معنا دارند معنایش این است که یک حصّه خاصه‏ای باید وجود داشته باشد که حرف از آن حکایت می‏کند و اگر حصّه خاص وجود داشته باشد تضییق و تقیید معنی ندارد لذا مجموعاً به نظر می‏رسد این ادعا که معانی حرفیه یک نحوه ثبوتی در عالم معانی و مفاهیم دارند و حروف از آن معانی حکایت می‏کنند با قول به وضع حروف برای تقیید و تضییق سازگار نیست.

موضع سوم

محقق خویی فرمود تضییق و تقییدی که حروف برای آن وضع شده‏اند در عالم معنی و مفهوم است و ربطی به عالم خارج ندارد و بر همین اساس نتیجه گرفت استعمال حروف در ممکن و واجب و ممتنع بر نَسق واحد است یعنی استعمال در هر سه حقیقی و صحیح است. این نکته مشعر به این است که گویا به نظر محقق خویی دیگران یعنی محقق نائینی که موضوع‏له حروف را معانی ایجادیه می‏داند و محقق اصفهانی که موضوع‏له حروف را انحاء نِسب و روابط می‏داند، منظورشان ایجاد معنی در خارج و نِسب و روابط خارجی است، تلقّی ایشان با این بیان از سخنان محقق نائینی و اصفهانی این است که این دو نظر به ربط و نسبت و ایجاد معنی در خارج دارند در حالی که نظر محقق نائینی و محقق اصفهانی مربوط به خارج نیست بلکه محقق نائینی که می‏گوید حروف برای معانی ایجادیه وضع شده‏اند مرادش ایجاد معنی در ذهن است و محقق اصفهانی که می‏گوید حروف برای انحاء روابط و نِسب وضع شده‏اند منظورش روابط و نِسب ذهنیه بین مفاهیم است در حالی که مرحوم آقای خویی در بیان اشکال و ایراد نسبت به محقق اصفهانی هم همین اشتباه را مرتکب شدند لذا این جمله که ناظر به نفی دیدگاه این دو بزرگوار است ناشی از برداشت ناصحیح محقق خویی از کلمات آن دو است.

موضع چهارم

محقق خویی سبب اول از اسباب اختیار این قول را این مطلب ذکر کرد که سایر اقوال در این مسئله باطل است، مشکل این است که صرف بطلان اقوال دیگر مستلزم صحت این نظریه نمی‏شود چون ممکن است کسی ادعا کند قول شما هم در بطلان مثل سایر اقوال است و هیچ ملازمه‏ای بین بطلان سایر اقوال و صحت نظریه محقق خویی وجود ندارد، بعلاوه اینکه در بین اقوال و انظار اربعه که ذکر آن گذشت نظر محقق اصفهانی از اشکالات وارده مبرّی بود و بطلان نظریه ایشان ثابت نشد.

موضع پنجم

محقق خویی در سبب دوم از اسباب اختیار این قول فرمود این معنی که ما ذکر کردیم در جمیع موارد استعمال حروف (واجب، ممکن و ممتنع) بر نَسق واحد استعمال می‏شود در حالی که طبق سایر انظار این چنین نیست. این مطلب هم محل اشکال است چون ما در پاسخ به اشکال ایشان به محقق اصفهانی عرض کردیم طبق نظریه محقق اصفهانی هم این استعمالات در هر سه مورد (واجب، ممکن، ممتنع) صحیح و حقیقی است و از این جهت اشکالی متوجه نظر محقق اصفهانی نیست و اگر این اشکال به نظر محقق اصفهانی و محقق نائینی وارد باشد بعینه به نظر خود محقق خویی هم وارد است. پس اگر این اشکال وارد باشد به نظر خود ایشان هم وارد است و اگر به نظر ایشان وارد نیست به انظار دیگر هم وارد نیست؛ چون نظر محقق اصفهانی و محقق نائینی به روابط و نِسب در عالم ذهن و مفاهیم است نه در عالم خارج لذا استعمال حروف هر سه مورد واجب، ممکن و ممتنع را شامل می‏شود.

موضع ششم

محقق خویی ادعا کرد که این نظریه نتیجه مسلک تعهد است که ما در باب وضع اختیار کردیم یعنی چون نظر ما در باب حقیقت وضع این است که وضع عبارت است از تعهد واضع به استعمال یک لفظ خاص در معنای خاص، نتیجه این معنی در وضع حروف این می‏شود که حروف برای تضییق و تقیید مفاهیم وضع شده‏اند یعنی حروف وضع شده‏اند برای اینکه اگر متکلم خواست مثلاً لفظ «فی» را بکار برد حتماً در جایی بکار ببرد که غرض او تضییق و تقیید دو مفهوم «دار» و «عالِم» باشد یا اینکه مثلاً متکلم متعهد شده «لیت» را در جایی استعمال کند که قصد او تمنّی باشد. این مطلب هم قابل قبول نیست چون هیچ ملازمه‏ای بین مسلک تعهد و این نظریه نیست یعنی حتی اگر کسی مسلک تعهد را نپذیرد باز هم می‏تواند به این نظریه ملتزم شود که حروف برای تضییق و تقیید معانی وضع شده‏اند، فرض کنید کسی قائل به نظریه علامیت است یعنی می‏گوید وضع عبارت از جعل علامیت لفظ برای معنی است (مختار ما هم همین قول بود) چنین شخصی هم می‏تواند ملتزم به نظریه محقق خویی شود و بگوید واضع لفظ «فی» را علامت برای تضییق و تقیید معانی کلی و لفظ «لیت» را علامت برای تمنّی قرار داده است لذا هیچ ملازمه‏ای بین نظریه تعهّد و نظریه محقق خویی در ما نحن فیه نیست، نهایت کاری که ایشان کرده این است که نظریه تعهّد را در باب وضع حروف تصویر و حقیقت وضع را در باب وضع حروف تبیین کرده است و این تبیین طبق سایر انظار هم ممکن است لذا این مطلب هم صحیح نیست، بعلاوه بر فرض که مسلک تعهّد هم تمام باشد مشکل این نظریه کماکان باقی است چون اشکالی که متوجه اساس این نظریه است به اصل تعهّد واضع است که چگونه واضع می‏تواند ملتزم به چنین تعهدی بشود یعنی تعهد کند من لفظ «فی» را در تضییق معانی کلیه استعمال می‏کنم.

موضع هفتم

محقق خویی در سبب چهارم از اسباب اختیار این نظریه فرمود یکی از اسباب موجبه اختیار این نظریه این است که این نظریه موافق با وجدان و ارتکاز عرفی است و دلیل بر این مطلب را هم این گونه عنوان کردند که مردم این حروف را برای افاده حِصص معانی و تضییقات آنها در عالم معنی استعمال می‏کنند و اصلاً توجهی به وجود یا عدم این معانی در خارج و یا امکان و عدم امکان این معانی در خارج ندارند، این ادعا هم مخدوش است چون صاحبان هر یک از نظریات اربعه دیگر می‏توانند ادعا کنند که نظریه ما موافق با ارتکاز و وجدان عرف است؛ چون این چیزی نیست که قابل استدلال باشد، یعنی نمی‏توان برهانی بر ارتکازی بودن یا نبودن این امر اقامه کرد الا اینکه هر کسی با مراجعه به وجدان خودش آن را دریابد، بعلاوه یک شاهدی وجود دارد بر اینکه این نظریه موافق با ارتکاز نیست و آن اینکه چگونه ممکن است نظریه‏ای که موافق با وجدان و ارتکاز عرفی است این همه اشکال داشته باشد، لذا با وجود اشکالاتی که به این نظریه شد نمی‏توان ادعا کرد این نظریه موافق با وجدان و ارتکاز عرفی است، پس با توجه به این اشکالات معلوم می‏شود نظریه پنجم هم قابل اعتماد نیست.

ما تا کنون پنج نظریه در باب معانی حرفیه را ذکر کرده‏ایم که در بین این اقوال به غیر از نظریه محقق اصفهانی همه انظار مورد اشکال واقع شد و فقط نظریه محقق اصفهانی از اشکالات مصون بود، حال باید ببینیم آیا نظریه محقق اصفهانی به نحو مطلق قابل قبول است یا باید در مسئله قائل به تفصیل شد که انشاء الله این مطلب را در جلسه آینده مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تذکر اخلاقی: رضای الهی

از موسی بن عمران (ع) روایت شده که «رُوی انّ موسی قال: یا ربّ اخبرنی عن آیة رضاک عن عبدک فأوحی الله تعالی الیه إذا رأیتنی اُهیّئُ عبدی لطاعتی و اََصرِفه عن معصیتی فذلک آیةُ رضای» [۱] ؛ موسی بن عمران (ع) به خداوند تبارک و تعالی عرض می‏کند پروردگارا به من از نشانه رضایتت از عبدت خبر ده؟ خداوند تبارک و تعالی به او وحی کرد که اگر ببینی من عبدم را برای طاعت خودم کمک می‏کنم و در مسیر بندگی او را یاری می‏کنم نشانه رضایت من از اوست و همچنین اگر می‏بینی که من عبدم را از معصیت باز می‏دارم، نشانه رضایت من از اوست.

رضایت الهی همه سرمایه یک مسلمان و مؤمن است یعنی عمر انسان اگر در راه امور دینی و تحصیل علوم اسلامی صرف شود، صبح تا شب به کار ترویج قرآن و روایات مشغول باشد اما رضایت الهی را در پی نداشته باشد فایده‏ای به حال او نخواهد داشت چون همه آن کارها در صورتی ارزش دارد که رضایت الهی را کسب کرده باشد، مقام رضا، مقامی است که همه خلقت و آنچه مربوط به خلقت است به خاطر این است که انسان به این مقام برسد و این مقام هم دارای مراتب است که ما فعلاً قصد نداریم وارد آن شویم، خداوند تبارک و تعالی نسبت به همه انسان‏ها این لطف عام را دارد. انزال کتب، ارسال رسل، جعل فطرت در انسان سرمایه‏ای است که خداوند در اختیار همه انسان‏ها قرار داده برای اینکه در مسیر طاعت او گام بردارند و از معصیت دوری کنند پس به یک معنی همه انسان‏ها این سرمایه را دارند که در مسیر اطاعت خداوند و دوری از معصیت گام بردارند اما گاهی خداوند تبارک و تعالی نسبت به بعضی بندگان نظر ویژه‏ای دارد و آنها را در انجام طاعت الهی و دوری از معصیت کمک می‏کند که این دال بر این است که خداوند متعال عنایت ویژه به او دارد و از او راضی است پس انسان باید ببیند اگر موفق به طاعت و ترک معصیت شد یقین داشته باشد که خداوند تبارک و تعالی از او راضی است، علامات دیگری هم برای رضایت الهی ذکر شده ولی مهمترین علامت همین است که انسان طاعت الهی را انجام دهد و از معاصی دوری کند. امیرالمؤمنین (ع) هم در روایتی به یکی دیگر از علامات رضایت الهی اشاره کرده و فرموده‏اند: «علامة رضی الله سبحانه عن العبد رضاه بما قضی به سبحانه له و علیه»؛ علامت رضایت الهی از عبد این است که انسان به قضای الهی راضی باشد چه به نفع او باشد و چه به ضرر او. البته این به معنای جبر نیست که انسان بگوید خدا چنین امری را برای ما مقرر کرده و هیچ تلاش و کوششی برای جلب رضایت الهی انجام ندهد. انشاء الله خداوند متعال ما را به مقام رضای خودش واصل کند.

[۱] . بحار الانوار، ج۷۰، ص ۲۶، ح۲۹.