جلسه شصت-معانی حرفیه – مسلک سوم- بررسی کلام محقق نائینی

دانلود-جلسه شصتم-PDF

جلسه شصت

معانی حرفیه – مسلک سوم- بررسی کلام محقق نائینی

۱۳۹۱/۱۱/۰۷

خلاصه جلسه گذشته

بحث پیرامون مسلک سوم در باب معانی حرفیه بود، در مسلک سوم بر تفاوت و تباین ذاتی ماهوی معانی حرفیه و اسمیه تأکید شده اما در تبیین این اختلاف، آراء و انظار مختلفی ارائه شده است. نظریه صاحب حاشیه نقل و مورد اشکال قرار گرفت. نظریه دوم نظریه محقق نائینی است، محصل فرمایش مرحوم نائینی این شد که ایشان با بیان مقدمه‏ای در مورد انحاء وجودات در خارج و همچنین در عالم مفاهیم فرمود بعضی از مفاهیم مثل اسماء در ذهن به صورت مستقل و بدون نیاز به غیر تقرر پیدا می‏کنند لکن برخی دیگر از مفاهیم مانند حروف برای تقرر محتاج یک مفهوم دیگری هستند. بر این اساس معنای اسماء اخطاری و معنای حروف ایجادی می‏باشد، یعنی با استعمال اسم معنای آن به ذهن خطور می‏کند چون مفاهیم اسمیه قبل از استعمال تحقق دارند ولی در مورد حروف با قطع نظر از استعمال این معانی وجود و تقرر نداشته لکن بعد از استعمال این معانی و روابط و نسب ایجاد می‏شوند، ایشان در ادامه کلام خود معانی حرفیه را به باب عقود و ایقاعات تشبیه کردند ضمن اینکه فرمودند بین معانی حرفیه و باب عقود و ایقاعات دو فرق وجود دارد که آن را در جلسه گذشته بیان کردیم. همچنین معانی حرفیه را به الفاظ تشبیه کردند و گفتند همان گونه که الفاظ نسبت به معانی مغفولٌ عنه هستند حروف هم مورد غفلت هستند و همه توجهات به اسماء است و در پایان هم یک روایتی را به عنوان مؤید بر مدعای خود ذکر کردند که تفصیل فرمایش ایشان در جلسه گذشته بیان شد.

بررسی کلام محقق نائینی

نظر محقق نائینی مورد نقد و اشکال بزرگانی مثل محقق عراقی، امام (ره)، مرحوم آقای خویی و دیگران واقع شده است. که اگر ما بخواهیم تمام اشکالاتی که به نظریه ایشان وارد شده را ذکر کنیم بحث طولانی می‏شود لذا ما از ذکر همه آن اشکالات و مناقشات وارد بر آنها خودداری می‏کنیم و فقط اشکالاتی را که به نظر ما بر نظریه ایشان وارد است ذکر می‏کنیم.

اشکال اول

اینکه ایشان بین معنای حرفی و اسمی تباین ذاتی و ماهوی قائل است مطلبی است که ما هم آن را قبول داریم، همچنین اینکه محقق نائینی معنای اسمی را استقلالی و معنای حرفی را غیر استقلالی و متقوم به غیر می‏داند صحیح است و در این دو مطلب اختلافی نیست.

اشکال نسبت به فرق ماهوی ذاتی است که بین اسماء و حروف قائل شدند که فرمودند معانی حرفیه ایجادی و معانی اسمیه اخطاری است که این مطلب به نظر ما صحیح نیست. اگر به خاطر داشته باشید در جلسه گذشته گفتیم که نقطه محوری فرمایش محقق نائینی این است که به نظر ایشان معانی حرفیه قبل از استعمال هیچ تحقق و وجودی ندارند و به واسطه استعمال است که این معانی ایجاد می‏شوند و به همین جهت معانی حرفیه را به باب عقود و ایقاعات تشبیه کردند و گفتند همان گونه که در باب عقود و ایقاعات تا قبل از عقد و ایقاع هیچ چیزی محقق نیست و به عقد و ایقاع است که ملکیت یا زوجیت موجود می‏شود در معانی حرفیه هم به استعمال است که معنای حرفی ایجاد می‏شود. حال باید ببینیم آیا ایجاد یک معنا به واسطه استعمال قابل قبول است یا خیر؟ محقق نائینی آن معنای ایجاد شده به واسطه استعمال را یک ربط و نسبت می‏داند و می‏گوید یک معنای ربطی است چون فرمود: به خودی خود هیچ ارتباطی بین اسماء وجود ندارد و استعمال موجب خطور معانی اسمیه مقرر در ذهن می‏شود اما در مورد حروف اگر حروف نباشند اصلاً ربط بین مفاهیم مستقله امکان ندارد و این ربط باید باشد تا این مفاهیم را با یکدیگر مرتبط کند. پس طبق نظر محقق نائینی معانی حرفیه در واقع یک نوع نسبت و ربط خاص بین سایر معانی و مفاهیم‏اند.

دو احتمال در کلام محقق نائینی

حال ما باید ببینیم منظور محقق نائینی از نسبت و ربط که برای معانی حرفیه ذکر می‏کند و معتقد است این معانی به استعمال ایجاد می‏شود، نسبت و ربط خارجی است یا نسبت و ربط ذهنی؟ یعنی مثلاً وقتی لفظ «فی» استعمال می‏شود، تا قبل از ترکیب جمله «الماء فی الکوز» نسبت بین این دو وجود نداشته لکن وقتی لفظ «فی» بین این دو قرار گرفت این نسبت ایجاد می‏شود، حال سؤال ما این است که آیا منظور از این ربط، نسبت و ربط خارجی است یا ذهنی؟ پس اینجا دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول

اگر منظور ایشان این است که حروف برای ایجاد یک معنای ربطی و نسبت واقعیه و خارجیه وضع شده‏اند و به سبب استعمال این معنای ربطی خاص در خارج و عالم واقع موجود می‏شود این سخن قطعاً باطل است. منظور از نسبت خاص در خارج این است که در مثالی که زده شده ربط بین کوزه و آب این است که کوزه ظرف برای آب قرار گرفته که ظرفیت کوزه برای آب یک ربط و نسبت واقعی و خارجی است که تا زمانی که آب داخل کوزه قرار نگرفته هیچ نسبتی بین این دو وجود ندارد اما وقتی آب داخل کوزه ریخته می‏شود بین آب و کوزه یک نسبت و ربط واقعی ایجاد می‏شود یا مثلاً وقتی زید می‏ایستد بین قیام و زید یک ربط و نسبت واقعی ایجاد می‏شود، حال سؤال این است که این ربط و نسبت خاص واقعی و خارجی آیا به استعمال تحقق پیدا می‏کند؟ پاسخ این است که این نسبت با قطع نظر از استعمال و اخبار هم در خارج موجود است. تحقق این نسبت تابع علل و عوامل خودش است و استعمال دیگران هیچ تأثیری در تحقق آن نسبت و ربط خارجی ندارد. چه کسی در قالب جمله‏ای بگوید: «رأیت الماء فی الکوز» و چه این جمله را نگوید و چه لفظ فی در این جمله استعمال بشود و چه استعمال نشود این نسبت به محض قرار گرفتن آب در کوزه در عالم واقع و خارج تحقق پیدا می‏کند و این واقعیت به واسطه استعمال ایجاد نمی‏شود بلکه تابع علل و عوامل خودش است و اصلاً معنا ندارد که ما بگوییم استعمال لفظ «فی» در جمله «رأیت الماء فی الکوز» موجب تحقق ربط خاص خارجی می‏شود. بله استعمال باعث می‏شود که حکایت از ربط واقعی در ذهن شنونده شکل بگیرد.

به نظر می‏رسد این احتمال از مجموع کلمات محقق نائینی هم دور است و بعید است منظور ایشان این باشد که استعمال حروف در ترکیب کلام موجب تحقق یک نحو ارتباط خارجی بین امور مستقله می‏شود. قرائنی در کلام ایشان وجود دارد که این احتمال را از کلام ایشان دور می‏کند؛ چون همین که ایشان می‏گوید: معانی حرفیه آن دسته از معانی است که به سبب استعمال موجود می‏شود دال بر این است که منظور ایشان نسبت خارجی نیست چون استعمال به هیچ وجه موجِد آن نسبت و ربط خارجی نیست.

احتمال دوم

احتمال دوم این که حروف برای ایجاد یک معنای ربطی و نسبت خاص در ذهن وضع شده‏اند چنانچه بعضی از تعابیر ایشان و تقریر دیگران از فرمایش ایشان به این احتمال اشاره دارد و قرائنی در کلام ایشان است که دال بر این احتمال است از جمله اینکه ایشان می‏گوید: به وسیله استعمال ربط بین معانی اسمیه ایجاد می‏شود که این بدان معناست که این مفهوم قبل از استعمال، در ذهن نبوده و به واسطه استعمال این مفهوم در ذهن ایجاد شده است. لذا طبق این احتمال حروف برای روابط ذهنیه وضع شده‏اند یعنی وقتی متکلم گفت: «رأیت الماء فی الکوز» با آوردن لفظ «فی» توسط متکلم ربط بین مفهوم آن ماء مورد نظر و کوزه مورد نظر در ذهن مخاطب ایجاد می‏شود. تا قبل از آمدن لفظ «فی» هیچ ربط و نسبتی بین آب و کوزه در ذهن نبوده یعنی علم به آب و کوزه وجود داشته ولی هیچ ربطی بین آن دو نبوده اما وقتی متکلم می‏گوید: «رأیت الماء فی الکوز» استعمال لفظ «فی» در این جمله و ترکیب کلامی موجب تحقق ربط و نسبت در فضای ذهن بین آن دو مفهوم مستقل (آب و کوزه) می‏شود. پس منظور محقق نائینی این است که حروف برای روابط خاصه ذهنیه وضع شده‏اند نه کلی ربط بین دو چیز، چون کلی ربط بین دو چیز یک مفهوم اسمی است مثل کلی الارتباط بین دو چیز ولی ربط خاص بین دو چیز، یک مفهوم اسمی نیست بلکه یک مفهوم حرفی و غیر مستقل است و این ربط خاص ذهنی بین این دو مفهوم ذهنی به واسطه استعمال ایجاد می‏شود که از مجموع فرمایشات محقق نائینی هم بدست می‏آید که منظور ایشان همین احتمال دوم است.

اشکال این احتمال این است که با این بیان بالاخره معلوم نمی‏شود موضوع‏له حروف چیست؟ اگر گفته شود حروف باعث ایجاد یک ربط ذهنی بین مفاهیم اسمی می‏شود باید معلوم شود حروف چه معنایی دارند که استعمال آنها موجب حصول این ربط در ذهن و تقرر ذهنی آن می‏شود. در مورد انشاء و معانی انشائیه مشهور معتقدند انشاء عبارت است از «ایجاد المعنی باللفظ» و تشبیه حروف به باب عقود و ایقاعات هم نشان می‏دهد معنای حرفی ایجاد المعنی بالاستعمال است یعنی ایجاد الربط فی الذهن بسبب الاستعمال که معنایش این است که قبل از آن در عالم مفاهیم، این معنا نبوده و استعمال موجِد آن معنا شده، لازمه این سخن این است که مثلاً لفظ «من» دارای هیچ معنایی نباشد چون فرض این است که قبل از استعمال هیچ تقرر و تحققی ندارد و به وسیله استعمال است که آن ربط خاص ایجاد می‏شود در حالی که ما نمی‏توانیم به این مطلب ملتزم شویم که حروف تا قبل از استعمال هیچ معنایی ندارند و به محض اینکه استعمال می‏شوند واجد معنا می‏شوند. پس اساس مشکل فرمایش محقق نائینی این است که طبق فرمایش ایشان حروف تا قبل از استعمال هیچ معنایی ندارند در حالی که چنین مطلبی قابل قبول نیست.

اما نسبت به عقود و ایقاعات که محقق نائینی معانی حرفیه را به آن تشبیه کرد، می‏گوییم عقد زوجیت انشاء زوجیت می‏کند که انشاء زوجیت یک مفهوم کلی است و با اینکه هنوز عقدی واقع نشده که زوجیت ایجاد شود ولی موضوع‏له انشاء زوجیت معلوم است و با عقد یک مصداقی از آن موجود می‏شود اما در معانی حرفیه وقتی گفته می ‏شود این معانی با استعمال ایجاد می‏شوند معنایش این است که تا قبل از استعمال هیچ تقرر و تحققی ندارد. ممکن است گفته شود مفهوم ربط خاص موضوع‏له حروف می‏باشد که در پاسخ می‏گوییم ربط خاص یک معنای کلی است. پس سؤال ما این است که موضوع‏له حروف چیست؟ اگر گفته شود معانی حروف معانی ایجادیه هستند یعنی بعد از استعمال در عالم ذهن ایجاد می‏شوند می‏گوییم قبل از استعمال هنوز روابط ذهنی ایجاد نشده تا بتواند موضوع‏له حروف باشد. پس لازمه فرمایش محقق نائینی این است که بگوییم حروف دارای هیچ معنایی نیستند و به سبب استعمال است که معنا پیدا می‏کنند که این کلام منجر به این می‏شود که حروف اصلاً موضوع‏له نداشته باشند.

نتیجه اینکه نظریه محقق نائینی مردود است.

بحث جلسه آینده

بقیه اشکالات وارد بر نظریه محقق نائینی را انشاء الله در جلسه آینده ذکر خواهیم کرد.