عرض شد امام(ره) در متن تحریر در مسأله ۱، متعرض جهاتی شده‎اند:

جهت اول درباره تقسیم خمس به سهام سته بود که به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت.

جهت دوم، درباره مقصود و مراد از ذی القربی و نیز اصناف سه‎گانه مذکور در آیه بود؛ این هم به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت.

جهت سوم، درباره مناط و ملاک سیادت است. امام(ره) بعد از اینکه فرمودند خمس به شش سهم تقسیم می‎شود و سه سهم مربوط به ایتام و مساکین و ابناء السبیل است، فرمود: «و ثلاثة للأيتام و المساكين و أبناء السبيل ممن انتسب بالأب إلى عبد المطلب، فلو انتسب إليه بالأم لم يحل له الخمس، و حلت له الصدقة على الأصح». بعد از بیان اختصاص نیمی از خمس به این سه صنف درباره سید تعبیر ایشان این است: «ممن انتسب بالأب إلى عبد المطلب»، یعنی سید کسی است که از طریق پدر به عبدالمطلب انتساب پیدا کند؛ اما اگر از طریق مادر انتساب به عبدالمطلب پیدا کند، خمس برای او حلال نیست. البته صدقه علی الاصح برای او حلال است.

مرحوم سید هم به این مطلب در مسأله سوم اشاره فرموده‎اند. عبارت ایشان چنین است: «مستحق الخمس من انتسب إلى هاشم بالأبوة فإن انتسب إليه بالأم لم يحل له الخمس و تحل له الزكاة»، مستحق خمس از این اصناف سه‎گانه، کسی است که به سبب پدر انتساب به هاشم پیدا کند. پس اگر انتساب او به هاشم به سبب مادر باشد، خمس بر او حلال نیست و می‎توان به او صدقه و زکات داد. البته ایشان در ادامه به یک جهت دیگر هم اشاره کرده که امام(ره) متعرض این جهت نشده‎اند. می‎فرماید: «و لا فرق بين أن يكون علويا أو عقيليا أو عباسيا»، در سیادت و انتساب به هاشم، فرقی نمی‎کند که از سادات علوی باشد یا عقیلی یا عباسی باشد. «و ينبغي تقديم الأتم علقة بالنبي(ص) على غيره أو توفيره كالفاطميين». ایشان به یک نکته اشاره می‎کند که در بین کسانی که به هاشم یا عبدالمطلب انتساب دارند [از سادات]، کسی که عُلقه‎اش به پیامبر أتم است، بر غیرش مقدم می‎شود مانند فاطمیین. یعنی آن کسانی که در تشیّع ایرانی یا در تشیّع به معنای عام به عنوان ذریه فاطمه زهرا(س) شمرده می‎شوند و از نسل فرزندان امام امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س) هستند، این‎ها یک رجحانی بر بقیه دارند. لذا می‎فرماید به این‎ها بیشتر از غیر آن‎ها بدهند.

البته یک اختلافی هم در تعبیر امام و مرحوم سید وجود دارد؛ چون امام فرموده: «ممن انتسب بالأب إلى عبد المطلب» ولی مرحوم سید و کثیری تعبیر کرده‎اند: «من انتسب إلى هاشم». این در مانحن فیه خیلی فرق ندارد؛ چون عبدالمطلب که جدّ پیامبر بود، تنها فرزند ذکور هاشم محسوب می‎شد. جدّ اعلای پیامبر، هاشم است. هاشم یک فرزند ذکور بیشتر نداشت که عبدالمطلب بود. ولی برادران زیادی داشت که تیره‎های مختلف را در قریش ایجاد کرده‎اند. بنی امیه، فرزندان امیه هستند از یکی از پسران قُصَی و برادران هاشم. اما هاشم یک فرزند ذکور داشت که عبدالمطلب بود. عبدالمطلب فرزندان متعددی داشت؛ یکی عبدالله بود، یکی عباس بود، یکی عقیل بود، چندتا از فرزندانش را نام برده‎اند که این‎ها عموهای پیامبر محسوب می‎شوند. هر چند برخی هم از دنیا رفتند .سیادت که به معنای برتری و شرافت است در مورد هاشم به دلایل و وجوه مختلف شهرت داشت. داستان‎هایی را در مورد هاشم نقل می‎کنند که به آن دلیل و به آن وجوه، به او سید می‎گفتند به معنای آقا و مهتر.

پس به جهت اینکه هاشم یک فرزند ذکور بیشتر نداشت که عبدالمطلب بود و نسل هاشم از طریق عبدالمطلب ادامه پیدا کرده و تکثیر شده، لذا فرقی نمی‎کند که ما در تعریف سیادت، انتساب به عبدالمطلب را ذکر کنیم یا انتساب به هاشم. لذا شما می‎بینید که امام(ره) در متن تحریر می‎فرماید: «ممن انتسب بالأب إلى عبد المطلب» ولی مرحوم سید می‎فرماید: «من انتسب إلى هاشم بالأبوة».

علی أی حال صرف نظر از این جهت، بحث از ملاک سیادت، فقط طبق مسلک مشهور اهمیت ندارد؛ بلکه بنابر مسلک مختار نیز این بحث جا دارد. اما بنابر مسلک مشهور کاملاً واضح و روشن است؛ چون طبق نظر مشهور نیمی از خمس به مساکین و ایتام و ابناء السبیل از سادات اختصاص پیدا می‎کند. پس باید یک ملاکی برای سیادت داشته باشیم که نیمی از خمس را به آن‎ها بدهیم.

طبق نظر مختار هم که مسأله اختصاص و مالکیت این سه صنف از بنی هاشم نسبت به نیمی از خمس منتفی شد، ولی باز این بحث اهمیت دارد؛ چون ما مسأله اولویت بنی هاشم و سادات را پذیرفتیم، هر چند مالکیت آن‎ها را قبول نکردیم؛ اما گفتیم مقتضای جمع بین روایات این است که این سه صنف از هاشمیین، یک اولویتی دارند نسبت به غیر هاشمیین. پس علی کلا المبنیین بحث از مناط سیادت، لازم و مناسب است.

دو قول در این مسأله وجود دارد.

قول اول: یکی قول مشهور است، بلکه ادعای اجماع هم در آن شده که منظور از سید کسی است که از طریق پدر انتساب به عبدالمطلب یا هاشم داشته باشد. ولی کسی که از طریق مادر انتساب به هاشم و عبدالمطلب پیدا کند، سید محسوب نمی‎شود.

قول دوم: در مقابل، از سید مرتضی نقل شده و به او نسبت داده شده که او معتقد است منتسب به هاشم از طریق مادر هم مستحق خمس است.

قبل از اینکه سراغ ادله مشهور برویم و ببینیم به چه دلیل انتساب از طریق أب ملاک است، باید ببینیم سید مرتضی چه گفته و آیا این نسبتی که به سید مرتضی داده شده درست است یا نه؟

بررسی نسبت استحقاق خمس بالانتساب بالأم به سید مرتضی

آن‎چه در رسائل سید مرتضی آمده و برخی از فقها از جمله مرحوم علامه در مختلف نقل کرده‎اند، چنین است: «ابن البنت ابن حقيقة، و من أوصى بمال لولد فاطمة (عليها السلام) دخل فيه أولاد بنيها و أولاد بناتها حقيقة» . عبارت سید مرتضی این است: پسرِ دختر هم حقیقتاً پسر محسوب می‎شود و کسی که وصیت کند به مالی برای فرزند فاطمه، این هم شامل اولاد پسری فاطمه می‎شود و هم شامل اولاد دختری فاطمه. یعنی پسرِ پسرِ فاطمه و پسرِ دخترِ فاطمه عنوان ولد فاطمه بر آن‎ها صدق می‎کند و این‎ها هم حقیقتاً ولد فاطمه هستند و لذا این وصیت همه این‎ها را در برمی‎گیرد.

پس به سید مرتضی نسبت داده شده (آن هم به خاطر این عبارت) که قائل به استحقاق خمس برای کسی است که از طریق مادر انتساب به هاشم و عبدالمطلب پیدا کرده است.

صاحب حدائق هم در بین معاصرین از کسانی است که این را پذیرفته و اصرار بر آن دارد؛ او نیز معتقد است که خمس هم به منتسبین بالأب و هم منتسبین بالأم متعلق می‎شود.

ریشه اختلاف بین مشهور و سید مرتضی از دید صاحب حدائق

صاحب حدائق منشأ اختلاف مشهور و غیر مشهور [سید مرتضی] را دقیقاً در این مسأله قرار داده؛ یعنی کأنّ دعوای مشهور و سید مرتضی در این است که آیا پسرِ دختر، پسر محسوب می‎شود یا خیر؟ «ولد البنت ولدٌ حقیقةً أو لا؟» آیا فقط پسرِ پسر، پسر محسوب می‎شود یا پسرِ دختر هم پسر محسوب می‎شود؟ صاحب حدائق می‎گوید مشهور معتقدند پسرِ دختر، پسر نیست؛ «ولد البنت لم یکن ولداً حقیقةً». اما سید مرتضی معتقد است «ولد البنت ولدٌ حقیقةً». استناد به این شعر هم شده: «بنونا بنو ابنائنا و بناتنا              بنوهن ابنا الرجال»

به هر حال مهم این است که صاحب حدائق منشأ اختلاف را این قرار داده که پسرانِ دختر، پسر محسوب می‎شوند یا خیر؟

قبل از اینکه قول مشهور و قول سید مرتضی بررسی شود، مهم این است که ببینیم منشأ اختلاف همین است که صاحب حدائق گفته است؟ آیا واقعاً منشأ اختلاف در تعلق خمس و عدم تعلق خمس به فرزندان دختر و منتسبین بالأم، این است که این‎ها فرزند محسوب می‎شوند یا نمی‎شوند؟

این‎جا به صاحب حدائق اشکال شده که اصلاً منشأ اختلاف بین مشهور و سید مرتضی، این نیست. ما این‎جا دو مسأله داریم؛ یکی مسأله ولدیت است و دیگری مسأله سیادت است؛ و این‎ها کاملاً از هم جدا هستند. آن‎چه صاحب حدائق گفته، مسأله ولدیت است.

در اینکه پسرِ دخترِ یک نفر، پسر و ولد او محسوب می‎شود تردیدی نیست؛ «لاینبغی الاشکال فی صدق الولدیة علی ولد البنت». در این جهت سید مرتضی هم درست گفته است. بالاخره کسی که نوه دختری دارد، پسر او محسوب می‎شود منتهی به واسطه دختر. فرق نمی‎کند که واسطه دختر باشد یا پسر، بالاخره ولد او محسوب می‎شود. به چند دلیل:

۱. از نظر لغت و عرف هم مسأله همین طور است؛ حقیقتاً «ولدُ الولدِ ولدٌ».

۲. بالاخره ما به چه دلیل پسرِ یک شخص را منتسب به او می‎کنیم؟ فرض کنید زید پسر عمرو است؛ او را به عمرو منتسب می‎کنیم. وجه انتساب این است که عمرو از علل وجودی زید است. اصلاً یکی از اجزاء علت ولادت او، همین پدرش است. پس ولادت زید منتسب می‎شود به این پدر. پسرِ پسر هم همین طور است؛ چون این از اجزاء علت ولادت اوست. ما اگر می‎گوییم «ولدُ الولدِ ولدٌ»، به خاطر این است که به نوعی پدر بزرگ از اجزاء علت ولادت نوه است.

دقیقاً این بیان در پسرِ دختر هم جریان دارد. همانطور که پسرِ پسر قابل انتساب به پدر بزرگ است؛ چون پدربزرگ از اجزاء علت وجودی این نوه است، پسرِ دختر هم قابل انتساب به پدر بزرگ است چون پدربزرگ از اجزاء علت وجودی این نوه است. فرق‎شان این است که در یکی واسطه پسر است و در دیگری واسطه دختر است و همین کافی است که ما عنوان ولد را حقیقتاً بر پسرِ دختر هم منطبق کنیم.

۳. به علاوه در تاریخ اسلام، در تاریخ ادیان گذشته و آن‎چه که در آیات و روایات آمده، می‎توانیم این مسأله را تأیید کنیم. اگر به امام حسن و امام حسین(ع) گفته می‎شود اولاد رسول الله، به همین دلیل است. این‎ها حقیقتاً اولاد رسول خدا هستند ولو اینکه به وساطت دختر رسول خدا باشد. یا مثلاً در مورد عیسی مسیح(ع) گفته می‎شود از ذریه ابراهیم است؛ در حالی که انتساب او به ابراهیم از طرف مادر است، اما او را از ذریه ابراهیم می‎شمارند.

پس هم لغت و هم عرف و هم دلیل طبیعت الحال. (طبیعت حال این است که پسرِ دختر منتسب به پدربزرگ شود). و هم شواهد تاریخی، همه این‎ها تأیید می‎کند که «ولد البنت ولدٌ حقیقةً».

۴. به علاوه احکامی که در برخی از ابواب فقهی وجود دارد، مؤید صدق عنوان ولد بر ولد البنت است. مثل احکام اولاد، احکام ازدواج، احکام ارث؛ در مورد پسرِ دختر هم ثابت است. پس احکام شرعی هم مجموعاً مساعد این معناست که «ولد البنت ولدٌ».

لذا با وجود این ادله، یعنی صدق لغوی، صدق عرفی، طبیعة الحال، شواهد تاریخی، احکام مؤید این انتساب، ما نمی‎توانیم با این نظر مخالفت کنیم. ما هم قبول داریم که «ولد البنت ولدٌ حقیقةً». نه تنها ما بلکه کثیری از فقها هم این را قبول دارند.

پس دعوای بین مشهور و سید مرتضی بر سر این نیست که «ولد البنت ولدٌ أم لا». این همان اشتباهی است که صاحب حدائق مرتکب شده که اختلاف بین مشهور و سید مرتضی را روی این موضوع برده است. درست است که سید مرتضی این عبارت را دارد که «ابن البنت ابن حقیقةً» و مثالی برای آن زده است. اما أین هذا و استحقاق الخمس؛ این چه ارتباطی با مسأله استحقاق خمس و سیادت دارد؟ لذا اساساً امکان تشکیک در صحت این نسبت به سید مرتضی هست. چون از سید مرتضی چیزی غیر از این نقل نشده است. تنها چیزی که از سید مرتضی نقل شده، همین است که «ابن البنت ابنٌ حقیقةً».

به هر حال این‎جا دو مسأله است. مسأله ولدیت و صدق آن بر ولد البنت یک مسأله است؛ مسأله تطبیق عنوان سید بر فرزند و ولد، یک مسأله دیگر است. یعنی هیچ مانعی ندارد، (کما اینکه شاید مشهور هم بر همین عقیده باشند) که کسی ملتزم به این شود که «ولد البنت ولدٌ حقیقةً» اما سید نباشد. عنوان ولد بر او منطبق شود اما عنوان سید بر او منطبق نشود. چون سیادت یک ملاک دیگری دارد.

سؤال:

استاد: عنوان مستقل دارد ولی این عنوان که یک آثاری در فقه بر آن مترتب است، ما این را بحث می‎کنیم. سیادت هست و در بین مردم احترام دارند اما آثار حقوقی ندارد.

سؤال:

استاد: ما در بین اهل سنت هم سید داریم؛ در حجاز و بعضی از مناطق عراق به این‎ها شریف می‎گویند. اصطلاحات فرق می‎کند؛ مثلاً سید به یک عده می‎گویند، شریف به یک عده می‎گویند.

سؤال:

استاد: این عنوان در موارد متعددی ثمره دارد. ولدیت امرٌ و سیادة امرٌ آخر. به پسرِ دخترِ فلان آقا می‎گوییم هذا ولده؛ به نوه دختری می‎گوییم این فرزند اوست. اما به او می‎گوییم سید است؟ ولادت و صدق ولدیت یک ملاک دارد، سیادت یک ملاک دیگر دارد؛ ما هنوز ادله سیادت را مطرح نکردیم که چرا فقط به «من انتسب إلى هاشم بالأبوة» سید می‎گویند. باید ادله را بررسی کنیم و ببینیم آیا این ادله کافی هست یا خیر. آن سیادتی که به قول ایشان موضوع برای یک سری احکام فقهی است.

پس اختلاف بین مشهور و سید مرتضی هیچ ارتباطی به مسأله ولدیت ندارد. این اشتباه صاحب حدائق است که منشأ اختلاف بین مشهور و سید مرتضی را در «ولد البنت ولدٌ حقیقة أم لا» قرار داده است. ملاحظه فرمودید که مسأله صدق ولدیت بر ولد بنت، به دلایل مختلف مشکلی ندارد و گمان نمی‎کنم مشهور با این ادله‎ای که عرض شد مخالف باشند. بر این اساس گفتیم صحت نسبتی که به سید مرتضی داده شده، محل اشکال است. لذا در این صورت چه بسا بتوانیم بگوییم مخالفی در مسأله وجود ندارد و سید مرتضی در این مسأله مخالفت نکرده و مخالفت ایشان در چیز دیگری است.

باید ادله مشهور را هم بررسی کنیم و ببینیم آیا تمام است یا خیر.